گل‌محمدی خوش‌نام و پرطرفدار، چگونه بکاریم و به رشد برسانیم، تا پربارتر برداشت کنیم؟

98-5-56

از مهم‌ترین انواع گل‌های رز در دنیا و از مشهورترین گیاهان در تاریخ باغبانی است. این گل به علت داشتن رایحه فوق‌العاده و تنوع ارقام، در بسیاری از مناطق دنیا کشت می‌شود. ایران از قدیمی‌ترین کشورهای تولیدکننده گل محمدی و نیز گلاب در جهان به شمار می‌رود، به‌طوری که از گذشته‌های دور، ویژگی‌های خوراکی و درمانی آن موردنظر بوده و سابقه آن به بیش از 2500 سال قبل برمی‌گردد. عطر گل‌محمدی ایران، به سبب شرایط اقلیمی از مرغوبیت خاصی برخوردار است، ولی از آنجایی که میزان تولید آن کم بوده، بیشتر در داخل کشور مصرف می‌شود و از شهرت جهانی کمی برخوردار است (در اصل یونان را می‌توان مبدا تولید اسانس از این گل‌ و عصاره تازه از گلبرگ‌های آن دانست). کشت گل‌محمدی در کشورمان به طور عمده در استان‌های فارس، کرمان، اصفهان و آذربایجان شرقی انجام می‌شود. این استان‌ها به ترتیب مقام‌های اول تا چهارم سطح زیرکشت گل‌محمدی را در ایران به خود اختصاص داده‌اند. از نظر میزان تولید در واحد سطح،‌ استان اصفهان بالاترین رتبه را در بین این چهار استان دارد و از نظر تولید،‌ استان‌های اصفهان و کرمان به ترتیب مقام‌های اول و دوم را دارا هستند. گل‌محمدی در صنایع غذایی، داروسازی و عطرسازی جایگاه ویژه‌ای یافته است.
گل‌محمدی با نام علمی Rosa damascena
گل‌محمدی، گل‌های صورتی و خوشرنگی دارد که با 32 گلبرگ صورتی مشابه و یک‌دست، در اوایل صبح شروع به ظاهر شدن می‌نماید. تعداد کاسبرگ‌های آن 5 عدد است که حداقل سه تای آنها دارای زوائد بزرگی در لبه‌ها هستند. همچنین دارای پرچم‌های زردرنگی به تعداد 100 عدد است که در ترکیب گل وجود دارد. میوه آن با ظاهری گرد و گوشتی یا تخم‌مرغی و به طول5/1سانتی‌متر در داخل برجستگی کوزه‌ای‌شکل زیر گلبرگ‌ها قرار دارد. زمان باز شدن گل‌ها در اوایل اردیبهشت تا اوایل تیرماه است و در هر منطقه، مدت زمان باز شدن گل‌ها 20 تا 30 روز طول می‌کشد. دوام گل حداکثر یک روز بوده و بعد از آن رنگ صورتی خوشرنگ گلبرگ‌ها به سفید می‌گراید و با اندک نسیمی گلبرگ‌ها پرپر شده و می‌ریزند.

خصوصیات گیاه‌شناسی گل‌محمدی
از نظر گیاه‌شناسی، گل‌محمدی درختچه‌ای است پرپشت و دارای خارهای ریز، زیاد و فشرده، قلابی شکل و یکنواخت. گل‌های آن صورتی رنگ، پرپر و معطر که گاهی نیز سرخ رنگ هستند. برگ‌های آن مرکب، دارای 5 تا 7 برگچه تخم‌مرغی نیزه‌ای با دندانه‌های کند و کمانی ساده است که لبه برگ‌ها اره‌ای و سطح فوقانی برگ‌ها نرم و سطح تحتانی کرک‌دار است؛ ساقه این گیاه خاردار – خارها قلاب مانند – اغلب مخلوط با کرک‌های غده‌ای و میوه آن گلابی شکل است.

سازگاری گل‌محمدی
گل‌محمدی نسبت به شرایط محیطی سازگاری خوبی دارد. از شاخص‌ترین صفات گل‌محمدی (به‌خصوص گل‌محمدی دیم) بقا و سازگاری آن نسبت به خشکی است. در برخی از مناطق کشور، گل‌محمدی طی سال تنها یک یا دو بار آبیاری می‌شود و حتی در کوهستان‌های شهرستان داراب به‌صورت دیم کشت می‌شود که نهال‌های این کوهستان مقاوم هستند. با توجه به میزان بارندگی کم در منطقه (حدود 150 تا 200 میلی‌متر)، که آن‌هم به طور عمده در زمستان‌ها رخ می‌دهد، می‌توان نتیجه گرفت که این گیاه مقاومت خوبی نسبت به خشکی از خود نشان می‌دهد، اگرچه کاهش عملکرد اقتصادی در آن مشاهده می‌شود. علاوه بر این، گل‌محمدی نسبت به شرایط نامساعد محیطی از قبیل شوری،‌ سرما و فقر موادغذایی خاک نیز سازگاری مناسبی دارد. با این حال، پاسخ این گیاه به حاصلخیزی خاک، آبیاری منظم و کوددهی، بسیار مثبت بوده، به طوری که در برخی مناطق، عملکرد 5 تا 7 تن در هکتار گزارش شده است.

نیازهای اساسی گل‌محمدی
آب
آب از جمله عوامل مؤثر در تولید اقتصادی گل محسوب می‌شود. درختچه‌های گل‌محمدی به شرایط کم‌آبی بسیار مقاوم هستند. شواهد نشان می‌دهد که آبیاری گلستان‌ها در زمان غنچه‌دهی و گل‌دهی بسیار مهم است و باعث افزایش محصول می‌شود. در گلستان‌ها معمولاً‌ آبیاری به صورت سطحی انجام می‌شود و در هر منطقه میزان آب در هر نوبت و تعداد آبیاری بسیار متغیر است. به طور معمول، طی فصل رشد هر 15 روز یکبار آبیاری انجام می‌شود. در یک مقایسه میان دو روش آبیاری سطحی و قطره‌ای مشخص شد که آبیاری قطره‌ای ضمن 62 درصد صرفه‌جویی نسبت به روش سطحی، افزایش عملکرد 65درصدی گل را نیز به دنبال دارد. «بارندگی با توزیع مناسب» به علت عدم ایجاد استرس در گیاه، برای تولید گل و اسانس بیشتر، خصوصاً در بهار و اوایل تابستان
بسیار مهم است.
خاک
از نظر نوع خاک، کاشت این گیاه در زمین‌های سنگین، دارای بافت متوسط و در کوهپایه‌های دارای سنگریزه زیاد و‌ سنگلاخی و فقیر موفق بوده است. گلستان‌های موجود در ارتفاعات و شیب‌های شمالی، در مجموع از نظر کمی و کیفی، محصول بهتری تولید می‌کنند. در مناطق کوهپایه‌ای که در آنها امکان کشت بسیاری از گیاهان زراعی محدود است،‌ این گیاه می‌تواند به عنوان یک گیاه راهبردی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد.

دما
در بهار از جوانه‌های جانبی، شاخه‌های یکساله ساقه مولد گل به وجود می‌آید. اختلاف دمای 3 تا 4 درجه سانتی‌گراد شب نسبت به روز، برای تشکیل جوانه‌ گل بسیار مهم بوده و برای گل‌انگیزی،‌ خواب زمستانه ضروری است. درجه حرارت حدود 15 تا 20 درجه سانتی‌گراد برای غنچه‌دهی لازم است؛ درجه حرارت زیاد و بادهای گرم و خشک، باعث رسیدن و باز شدن پیش از موعد گل‌ها و کاهش دوره گلدهی و کم شدن ترکیبات اسانس گل می‌شود. درختچه‌های گل‌محمدی به یخبندان حساس هستند، به طوری که هنگام تشکیل جوانه گل یا رشد رویش اولیه، یخبندان باعث خسارت می‌شود. به طور عمده قسمت‌های بالغ گیاه، به سرما و یخبندان مقاوم است. در نواحی دارای زمستان سخت و یخبندان، هرس باید خیلی زود انجام شود. بوته‌هایی که در اثر سرمای شدید زمستان یا یخبندان دیررس بهاره صدمه می‌بینند، به ندرت گل کافی را در آن سال تولید می‌کنند.

رطوبت و باد
رطوبت نسبی 70 درصد، به تشکیل اسانس کمک می‌کند. بارندگی در زمان غنچه‌دهی، باعث خسارت به گل و کاهش محتویات اسانس می‌شود. دوره‌های آفتابی طولانی، گلدهی را تحریک می‌کند، اما وجود دوره‌های گرم و خشک در طول دوره گلدهی، به سرعت محتویات اسانس را کم می‌کند. بادهای شدید، از لحاظ فیزیکی به گل صدمه زده و بادهای سرد، خشک و گرم باعث کاهش اسانس گل می‌شود.

نیازهای غذایی (کود)
گل‌محمدی نیازمند مواد غذایی و یک برنامه غذایی طولانی مدت است. آنالیز برگ، روش قابل توصیه‌ای است که میزان مواد غذایی قابل دسترسی را تعیین می‌کند. طی تحقیقات انجام شده بر مبنای آنالیز برگ، مشخص شده که کاهش عناصر و نیاز به تأمین عناصری چون ‌پتاسیم25درصد،فسفر67درصد و ازت35درصد، بین مرحله نمو جوانه و گلدهی اصلی صورت می‌گیرد. بر این اساس، در هر هکتار استفاده از 64 کیلوگرم ازت، 7/8 کیلوگرم فسفر و 36 کیلوگرم پتاسیم به صورت تقریبی و با در نظر گرفتن ترکیب املاح خاک پیشنهاد می‌شود.

نور
سایه، اثر خوبی بر گلدهی ندارد، اما در مناطقی که نور مستقیم خورشید شدید است، وجود سایه ضروری است. در مناطقی که گیاهان زیر آفتاب مستقیم قرار دارند، عملکرد اسانس گل، نسبت به گیاهانی که تحت شرایط سایه رشد می‌کنند، حدود نصف است.

ارتفاع
گلستان‌های موجود در ارتفاعات و شیب‌های شمالی، در مجموع از نظر کمی و کیفی محصول بهتری تولید می‌کنند. در مناطق گرمسیری، کشت گل‌محمدی فقط در ارتفاعات بالاتر موفق بوده است. این گیاه در ارتفاع 1600 متری اصفهان و تا ارتفاعات بیش از 2300 متر نیز رشد خوبی دارد. مناطق تولید انبوه آن را به طور عمده می‌توان در ارتفاعات بیش از 1900 متر دانست. اسانس گل‌ها در ارتفاعات بالاتر، از کیفیت بیشتری برخوردار است.

آماده‌سازی زمین
یکی از مهم‌ترین عملیات پیش از شروع کشت، شخم عمیق است. شخم، لایه‌های فشرده‌ای را که باعث محدود شدن رشد ریشه می‌شوند، می‌شکند. کاشت به شیوه دستی انجام می‌شود و فواصل ردیف‌ها و بوته‌ها بستگی به اهداف کاشت دارد. اگر هدف، احداث پرچین اطراف باغ باشد، فاصله ردیف‌ها 2 تا 5/2متر و فاصله بین بوته‌ها 1 تا 5/1 متر در نظر گرفته می‌شود. در صورتی که هدف، احداث گلستان باشد در کشت کرتی فاصله‌ها را 5/3 × 5/2 متر و در جوی و پشته 3× 2 متر در نظر می‌گیرند.
مصرف کود دامی کاملاً پوسیده، پیش از احداث گلستان و به‌صورت جایگزینی در گودال به مقدار 10 تا 20 تن در هکتار ضروری است. همچنین دادن کود دامی به مقدار 10 تن در هکتار بعد از هرس گلستان‌ها‌ مفید است.

ازدیاد گل‌محمدی
گل‌محمدی را می‌توان به روش‌های مختلفی از جمله: خوابانیدن، پیوندزدن، قلمه‌زدن و ازدیاد از طریق پاجوش‌ها تکثیر کرد. در کشور ما دو روش «قلمه زدن» و «استفاده از پاجوش» بیشتر رایج است. استفاده از پاجوش ارزان‌ترین و راحت‌ترین نحوه کشت است؛ به‌طوری که یک گیاه مادر گل‌محمدی، به طور متوسط 10 تا 20 عدد پاجوش تولید می‌کند که این پاجوش‌ها به سرعت رشد می‌کنند. بیشترین تعداد خار بر روی پاجوش‌های جوان مشاهده می‌شود. از سال سوم و چهارم به بعد می‌توان از هر گیاه، پاجوش تهیه کرد. از آبان‌ماه تا اوایل اسفندماه، پاجوش‌ها را به محل موردنظر انتقال داده و می‌کارند؛ نحوه کشت آنها به این صورت است که: پاجوش‌ها را در فاصله 2 تا 3 متری از یکدیگر و بر روی پشته‌هایی به فاصله 3 تا 4 متر در چاله (حفره) ‌می‌کارند، که تعداد 4 ـ 3 پاجوش در هر چاله است (این تعداد به خاطر جبران خطا و پر شدن سرع گل است). بررسی‌ها نشان داده است که گل‌محمدی کوهستان‌های دیم شهرستان داراب به علت دیم و ارگانیک بودن عاری از هر گونه آفتی هستند که هر ساله بالای پانصد هزار نهال به کل کشور ارسال می‌شود. پاجوش باید به ارتفاع چهل سانتی‌متر باشد، پوست آن تازه باشد و چروک نشده باشد که از نشانه‌های تازگی نهال است. بهتر است گلدان یا زمین کاشت، از 50درصد خاک باغچه و 50درصد ماسه شسته تشکیل شده باشد.

هرس گل‌محمدی
گل‌محمدی برای گل‌دهی احتیاج به هرس ندارد. معمولاً هرس به سه منظور انجام می‌شود: اول، حذف شاخه‌های خشک شده، آفت زده و مزاحم دوم، جلوگیری از به‌وجود آمدن شاخه‌های بلند که چیدن گل را مشکل می‌کند و در اَخر، جلوگیری از تک شاخه‌ای شدن گیاه و بالا بردن مقاومت گیاه به کم‌آبی در مناطق کم‌آب است.
«هرس اولیه» برای فرم‌دهی درختچه‌ها و تحریک شاخه‌زایی و «هرس فصلی» برای حذف بخش‌های مرده و بیمار انجام می‌شود. میزان هرس به شیوه مدیریت، شرایط منطقه و نژاد گل بستگی دارد. هرس منطقی درختچه‌ها، باعت تداوم گل‌دهی و افزایش طول مفید زندگی گیاه می‌شود.
از سال پنجم به بعد، گاهی به علت رکود رشد گیاه، شیوع آفات و بیماری‌ها، افزایش شاخه‌های خشک و ارتفاع زیاد شاخه‌ها، گلستان را کف‌بر می‌کنند. این هرس شدید، به علت ایجاد توازن و تنظیم رشد گیاه، باعث تحریک و تولید پاجوش‌های قوی و متعدد در مزرعه می‌شود.

آفات گل‌محمدی
گل‌محمدی دارای آفات مشترک با دیگر گل‌های رز است. از مهم‌ترین آفات گل‌محمدی، «آفت جوانه خوار سبز، سوسک سرشاخه‌خوار، شته‌ها و تریپس‌ها» هستند. خسارت این آفت‌ها شدید است و در صورت شیوع، نیاز به مهار و سمپاشی دارند. انجام مراقبت‌های زراعی از قبیل «دفع علف‌های هرز، هرس، حذف پاجوش‌ها، کوددهی و آبیاری منظم»، نه تنها روی عملکرد گل‌محمدی تأثیر مثبت دارد، بلکه در راستای مدیریت مهار آفات گل‌محمدی، نقش مهمی را ایفا می‌کند.

علف‌های هرز گلستان‌ها
«انگل سس» یکی از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین علف‌های هرز گلستان‌ها است. آشنا نبودن کشاورزان با نحوه مهار آن و وجود نداشتن سموم شیمیایی کارآمد، عملیات مهار این انگل را مشکل می‌کند. توانایی گیاه سس به تولید بذر فراوان و تکثیر غیرجنسی، داشتن میزبان‌های متعدد، رشد بسیار سریع و حفظ قدرت رویش قطعات تا 6 روز، قدرت تهاجمی خوبی به این انگل داده است.

چند راه عملی برای مبارزه با انگل سس:
ـ‌ استفاده از کودهای دامی کاملاً‌ پوسیده
ـ سوزاندن بوته‌های آلوده
ـ سوزاندن قطعات سس جدا شده
ـ حذف علف‌های هرزی که می‌توانند میزبان سس باشند
ـ استفاده از مالچ کاه به ارتفاع 15 تا 20 سانتی‌متر برای ممانعت از استقرار سس روی ساقه‌های گل‌محمدی.

برداشت گل
برداشت گل از مهم‌ترین، حساس‌ترین و پرهزینه‌ترین عوامل تولید گل‌محمدی است. زمان برداشت گل‌محمدی در کاشان، حدوداً از اوایل خرداد ماه تا اواسط تیرماه است. گل‌محمدی پس از باز شدن، دوام کمی روی شاخه دارد و در صورت تأخیر، طی 24 ساعت رنگ آن سفید شده و می‌ریزد. بنابراین لازم است قبل از طلوع آفتاب و ترجیحاً در هوای خنک بامدادی، اقدام به برداشت روزانه گل‌های باز شده نمود. با گرم شدن هوا، گل‌های برداشت شده به سرعت پژمرده می‌شوند. به دلیل اینکه معمولاً گل‌ها روی هم انبار و فشرده می‌شوند، فعالیت‌های تخمیری شدت می‌یابد. به علاوه، فعالیت کارگران گل‌چین، به علت افزایش دما در طول روز کند می‌شود، که به همین خاطر، بهتر است کارگران در اواسط روز به استراحت بپردازند و کار گل‌چینی، به ساعت‌های خنک روز محدود شود. گل‌ها از محل دمگل در اثر کشیدن جدا می‌شوند. این گل‌ها در بقچه‌ها و سبدها قرار داده شده و در کنار گلستان‌ها پس از وزن کردن، در گونی ریخته می‌شوند. متوسط وزن هر گل 2/2 گرم است. فاصله زمانی بین چیدن گل‌ها تا تحویل به واحدهای سنتی یا صنعتی فرآوری، بسیار مهم است. در یک گلستان از سال سوم به بعد، تولید گل، اقتصادی و به طور معمول روند تولید گل تا زمان 9 تا 12 سالگی گیاه، «افزایشی» و پس از آن «کاهشی» است. با شروع روند کاهشی تولید، درختچه‌ها کف‌بر می‌شوند. به این عمل در اصطلاح «جوان‌سازی گلستان» می‌گویند. یک کارگر در هر روز می‌تواند 50 تا 70 کیلوگرم گل تازه برداشت کند. در هر منطقه، گلدهی طی 20 تا 30 روز کامل می‌شود؛ حداکثر گلدهی در فاصله زمانی 10 تا 20 روز از روز شروع آن است که اصطلاحاً به این زمان «شور گلدهی» می‌گویند.
گلاب‌گیری گل
فرآورده‌ اصلی که از این محصول به دست می‌آید گلاب است.ایرانیان نخستین بار روش تقطیر را ابداع نمودند و سالیان دراز از آن بهره‌گیری گردیدند. گلاب‌گیری به دو روش سنتی و صنعتی انجام می‌شود

گلاب‌گیری سنتی
دستگاه گلاب‌گیری سنتی شامل:‌ قطعات دیگ، کلاهک دیگ، نیچه، نیچه پارچ و دستگاه حرارتی است. ظرفیت آن، حداکثر 30 کیلوگرم گل با مخلوط 45 لیتر آب می‌باشد. هر دستگاه در شبانه‌روز، می‌تواند 4 تا 5 نوبت گلاب‌گیری کند که در مجموع، مقدار کل آن، 120 تا 150 کیلوگرم در شبانه‌روز خواهد بود.

گلاب‌گیری صنعتی
با توجه به توسعه روزافزون سطح زیرکشت و مصرف فرآورده‌های گل‌محمدی، دستگاه‌های سنتی به‌تنهایی جوابگویی لازم را نداشته و نیاز به وجود دستگاه‌های صنعتی با ظرفیت بیشتر مشهود است. قسمت‌های مختلف دستگا‌ه‌های صنعتی علاوه بر دستگاه‌های گلاب‌گیری سنتی شامل دستگاه سختی‌گیر، ترموستات، پرکن، پاستوریزاتور، دستگاه بسته‌بندی و آزمایشگاه کنترل کیفی مواد است.

مصارف گل‌محمدی
مصرف گلاب، بیشتر در ایران و کشورهای همجوار رایج بوده و اسانس این محصول به طور گسترده در کشورهای اروپایی، آمریکا و کانادا مصرف می‌شود.

مصارف عمده اسانس:
استفاده در صنایع عطرسازی و مواد آروماتیک
استفاده در فرآورده‌های بهداشتی، آرایشی شامل انواع کرم‌های آرایشی، لوسیون‌ها و صابون‌ها، شامپوها، شیرپاک‌کن‌ها و حمام‌های زیبایی
استفاده در صنایع غذایی شامل شیرینی‌ها، نوشیدنی‌ها، پودینگ، ژله و …
استفاده در تزیین سبدهای گل‌خشک و گل‌آرایی
استفاده در صنایع داروسازی