در برنامه «بهارستان» راديو اقتصاد مطرح شد:
هماهنگي آبياري تحت فشار با توسعه مکانيزاسيون
پر شدن خلأ بين بخش خصوصی و دولتی نظارت مستمر مجلس را میطلبد
در يک برنامه تحليلي و چالشي، دکتر گل‌افرا، سردبير مجله کشاورز به اتفاق دکتر علي وقف‌چي، از نمايندگان مجلس شوراي اسلامي و مهندس حقيقت، رئيس بخش کشاورزي سازمان هواشناسي کشور هر دو ميهمانان تلفني برنامه «بهارستان» راديو اقتصاد، جزئيات ناهماهنگي توسعه آبياري تحت‌فشار و مکانيزاسيون براي هم‌پوشاني يکديگر و نقش مجلس در پرکردن خلأ نظارتي اين توسعه را مورد بحث و بررسي قرار دادند که در زير نظر علاقه‌مندان را به آن جلب مي‌کند.
در اين سال‌ها، با حدود 400ميليارد مترمکعب ريزش‌هاي آسماني، بيش از 70 درصد اين ريزش‌ها به روان‌آب‌ها و سيلاب‌هاي سطحي مي‌انجامد و بقيه 120ميليارد مترمکعب را به مصرف در صنعت (5ميليارد مترمکعب)، مصارف شهري (5ميليارد مترمکعب) و بالاخره کشاورزي (110ميليارد مترمکعب) نسبت مي‌دهند. اين مقدار مصرف در کشاورزي در حالي است که بيش از 70درصد آب موردادعاي مصرف در بخش کشاورزي، از سرمنشاء تا سر مزرعه، به هدر مي‌رود.
بدين معنا که در اصل، بخش کشاورزي حداکثر به 30ميليارد مترمکعب آب در کنار ريشه احتياج دارد که بدين منظور، گاهي آبياري باراني، گاهي قطره‌اي روسطحي و نيز زيرسطحي با 15 تا 60 سانتي‌متر عمق خاک را توصيه مي‌کنند، اما اين روش‌ها نيز هريک نقاط قوت و ضعف خود را دارند.
با اين حال، عليرغم تبليغات درباره توسعه آبياري تحت‌فشار در مزارع، روش‌هاي متنوع آبياري تحت‌فشار اکثراً نمي‌توانند بدون توسعه پايدار مکانيزاسيون پا بگيرند، زيرا توزيع آب با هر روشي در خاک مزرعه، ايجاب مي‌کند که ابتدا از اسفنجي‌شدن خاک اطمينان حاصل شود؛ درغيراين‌صورت، قسمت عمده‌اي از آبرساني به کنار ريشه سرانجام نمي‌گيرد. درحالي‌که حدود 20 سال است که مسئولان از رونق کشاورزي حفاظتي، مديريت بقاياي گياهي و گردش‌هاي زراعي تعريف‌شده سخن مي‌گويند، ولي اين روش در سطح کشورمان از 200هزار هکتار تجاوز نمي‌کند؛ بدين معنا که قسمتي از مشکلات کشاورزي به‌خاطر خشکي‌ها و تغيير اقليم است ولي بخش عمده آن را بايد به حساب سوءمديريت‌ها و ندانم‌کاري‌ها گذاشت.
قدرمسلم براي کشت‌وکار در مزرعه به سه عامل خاک، آب و هواي داخل خاک نياز داريم تا موجودات هوازي مانند ميکرو و ماکروارگانيزم‌ها با فعاليت در خاک‌ها، به هوموس‌سازي و ايجاد خلل و فرج خاک اقدام بنمايند و بدين وسيله، زمينه حفره‌سازي و ورود و خروج هوا را در خاک فراهم نمايند که اين مهم مي‌تواند امروز با کنارگذاشتن گاوآهن‌ها که در هر هکتار 30 تن خاک را پشت و رو مي‌کنند و اندک رطوبت لايه زيرين را نيز در معرض تبخير قرار مي‌دهند و سپس 6 بار ديگر با تراکتور داخل زمين مي‌شوند تا يک محصول کاشته شود، بالاخره کاشت صورت مي‌گيرد ولي زمين مزرعه با اين عمليات مرسوم، فشرده و سفت مي‌شود.
به همين دليل، وقتي باران مي‌بارد، سيلاب‌ها جاري مي‌شوند و اگر زمين کاملاً مسطح باشد، آب باران آن‌قدر روي زمين مي‌ماند تا تبخير شده و رسوبي قليايي از خود در سطح مزرعه باقي بگذارد.
يعني علاوه‌بر رويکردهاي طبيعي، خود ما نيز مسبب شوري خاک‌هاي زراعي مي‌شويم که امروز جمع اراضي مناسب کشت آبي کشورمان از يک‌ميليون هکتار تجاوز نمي‌کند! توصيه مي‌شود که زيرشکن‌هاي 6 ـ 4 شاخه قابل‌تنظيم با تراکتورهاي 250 قوه اسب، از مناطق محروم مرزي شروع به اصلاح خاک‌هاي زراعي بکنند تا زماني که باران‌هاي شديد مي‌بارد به‌جاي جاري‌شدن سيلاب‌ها، آب باران در اراضي زراعي ذخيره‌سازي شوند.
مهندس حقيقت ابتدا با اشاره به اينکه در اولين ماه پاييز، ريزش‌هاي آسماني عادي بوده است، ميانگين بارش‌ها را 2/7 ميلي‌متر و ميانگين بلندمدت را 3/7 ميلي‌متر ذکر کرد.
وي در ادامه گفت: در بيشتر استان‌هاي باران‌خيز و متوسط باران‌خيز اين تداوم وجود داشته است؛ از جمله کم‌باران‌ترين استان‌ها را مي‌توانيم آذربايجان غربي و شرقي با 68 درصد کاهش به اضافه استان‌هاي زنجان معرفي کنيم.
از آذرماه تا دي‌ماه سال جاري، کاهش بارندگي‌ها را خواهيم داشت و مجدداً در جنوب کشور در ماه‌هاي پاياني، بارندگي‌ها افزايش مي‌يابد.
افزايش جمعيت در قرن بيست‌ويکم مصادف با ناهنجاري‌هاي اقليمي بوده است و در 11 سال اخير نيز ميزان بارش‌ها کاهش داشته، به‌ويژه در بخش کشاورزي نياز آبي بسياري از مناطق را محاسبه کرده‌ايم.
دکتر گل‌افرا: در 10 سال اخير، اقليم‌ها تغيير کرده و کشور ما نيز شامل اين تغييرها بوده و مي‌توان تا افزايش 3/1 درجه حرارت در کشورمان را رصد کرد. کاشت بسياري از محصولات کشاورزي در جنوب و برخي مناطق مرکزي کشور رو به کاهش بوده؛ به‌طوري‌که در خوزستان که سه‌بار رويش گياهي در آنجا صورت مي‌گيرد، اين موازنه‌ها با تحولاتي مواجه شده است. در بسياري از مناطق کشورمان، مانند يزد و کرمان با خشکسالي روبه‌رو هستيم و در زاگرس، مشکل بلوط‌ها را داريم و با اين تغيير اقليم‌ها تغييرات زيادي را متحمل شده‌ايم.
حال اين پرسش مطرح مي‌شود که اصولاً برف‌ها و باران‌ها کجا مي‌روند؟
و مخاطرات آنها چگونه ارزيابي و قبلاً پيش‌بيني و پيشگيري مي‌شوند؟
از مخرب‌ترين آثار اين سيلاب‌ها اينکه خاک‌هاي سطحي را با خود مي‌برند و ميلياردها تومان ضرر و زيان در کشاورزي بر جاي مي‌گذارند. باز هم اين پرسش مطرح مي‌شود که چرا سيلاب‌ها گل‌آلودند زيرا اين علامت خوشايندي در حفظ زيرساخت‌هاي کشاورزي نيست؛ وقتي در کوهستان‌ها باران مي‌آيد، آب‌ها به دشت‌ها سرازير مي‌شوند که اجراي سريع‌تر برنامه‌هاي توسعه آبخوان‌داري را مي‌طلبد. اگر باران به‌سرعت روي زمين ببارد، باعث تخريب خاک مي‌شود و اگر روي درختان جنگل ببارد، آثار مخرب آن بر روي خاک سطحي اراضي جنگلي و زراعي بسيار کمتر مي‌شود.
باز هم اين پرسش مطرح مي‌شود که چرا رودخانه‌هاي ما هميشه گل‌آلودند؟ ساخت خاک زراعي معمولي، 500 سال و خاک‌هاي هوموس‌دار شايد بيشتر طول بکشد تا مجدداً احيا شوند ولي اگر آب‌هاي گل‌آلود به داخل سدها بروند، رسوب ايجاد مي‌کنند و سدها زودهنگام پر از رسوب مي‌شوند. از طرفي، تبخير سطح سدها به‌عنوان حوضچه‌هاي تبخير را مي‌توان با گلوله‌هاي پلاستيکي به‌هم‌پيوسته و تنيده بپوشانيم و بدين وسيله جلوي تبخير را بگيريم.
آب باران يا برف بر سطح زمين زراعي که گاهي تا 5/0متر، اکثراً تبخير مي‌شوند، توانايي نفوذ به طبقات زيرين خاک را ندارد. علت اين پديده نامطلوب اين است که زمين اراضي زراعي بر اثر عبور 8 ـ 7 بار تراکتور فشرده شده و آب را در سطح زمين نگاه مي‌دارد. به‌منظور احياي اراضي زراعي، احتياج به سه عامل حياتي براي کشت و زرع موفق داريم:
خاک، آب و هواي داخل آن که هر سه از ضروريات به شمار مي‌روند. امروز کشورمان از 7 ـ 6ميليون هکتار زمين ديم برخوردار است که در مناطق مرزي و محروم، با کمتر از 60 ميلي‌متر بارندگي در داخل مزرعه، بذر در چنين زمين مرطوبي، شروع به رشد مي‌کند. در اين راستا، آبياري تحت‌فشار کارساز است ولي اينکه قطره‌اي يا باراني باشد، بايد به بررسي اقليمي، منطقه‌اي نوع خاک و محصولات مناسب کاشت در آن پرداخت.
تبخير آب سطحي روي خاک
قدر مسلم اگر به‌زور کودهاي شيميايي بدون حساب و کتاب توليد را ادامه دهيم، در نتيجه آن به تخريب خاک، هدردادن آب و کاهش قوه ناميه بذر مي‌انجامد. امروز بايد کارهاي زيرساختي براي نسل آينده انجام دهيم و اگر خاک‌ورزي را اصلاح نکنيم، صدمات تخريب با ضريب بالا صورت مي‌گيرد. در اين راستا، گاوآهن دوطرفه بايد منسوخ شود. گاوآهن مي‌تواند 30 تن خاک را در هکتار حرکت دهد که صرف انرژي بسيار گران‌قيمتي را به همراه ازدست‌دادن رطوبت سطحي و زيرسطحي خاک را به دنبال دارد.
دکتر علي وقف‌چي، عضو کميسيون کشاورزي، آب و منابع طبيعي مجلس شوراي اسلامي:
بخش دولتي، خصوصي و مجلس براي توسعه هنوز هماهنگ نشده‌اند
امروز جهان به کمک فناوري و علم، پيشرفت کرده است و در زمينه کشاورزي هم چالشي که وجود دارد، نوع تزريق علم به مزرعه است که مي‌تواند تا حدودي مشکلات پيش‌رو را حل و فصل کند که از جمله بايد منابع آب را مديريت نماييم. با همکاران خود در کميسيون کشاورزي مجلس هنوز موفق نشده‌ايم که راهبردهايي را در اين خصوص اجرايي کنيم که مديريت آب به عدم مصرف آن تعبير
نشود؛
در اين‌باره همه مردم بايد به کمک فرهنگ‌سازي به صرفه‌جويي و مصرف صحيح آب توجه کنند و ابزار و تجهيزات صرفه‌جويي را شناسايي نمايند. به ياد مي‌آوريم که در يک روستا در استان زنجان با استفاده از شيب زمين در طبيعت، 7 دستگاه آسياب هم‌زمان با هم کار مي‌کردند درحالي‌که امروز هنوز سوپرجاذب‌ها را شناسايي نکرده‌ايم و باروري ابرها را نيز به رسميت نشناخته‌ايم.
در مديريت آب در برنامه‌هاي توسعه چهارم، پنجم و ششم، الگوي کشت را ملاک توسعه قرار داده، ولي هنوز گزارش‌هاي اين الگو تکميل نشده و در سطح کلان به اجرا درنيامده است و اين پرسش مطرح مي‌شود؛ آيا ثبات مديريتي را در توليد براي صادرات در درازمدت شناسايي کرده و در دستور کارمان قرار داده‌ايم؟
چاه‌هاي غيرمجاز به طلسمي تبديل شده که هر شخصي که زودتر به حفر چاه عميق اقدام کند و منطقه را دچار کم‌آبي نمايد، بايد آب اين چاه را متعلق به کل اهالي آن منطقه بداند تا حق اهالي ديگر پايمال نشود که اين پديده به تجديدنظر احتياج دارد.
آب را بايد به‌عنوان يک کالاي اقتصادي ارزشمند بدانيم که نبايد با اين تعريف، آن را براي مردم، صنعت کشاورزي گران عرضه کرد، بلکه بايد بيشتر ارزش افزوده آب را رقم بزنيم.
پرسش دکتر گل‌افرا از دکتر وقف‌چي: مجلس تا چه اندازه مي‌تواند در بهينه‌سازي آب و خاک مؤثر واقع شود که کشاورزي حفاظتي بالاخره سرانجام پيدا کند و در کجا مي‌توان روي وعده‌هاي دولت، مجلس در واحد زمان حساب باز کرد که تصميم‌سازي‌ها تا 95 درصد در اختيار دولت نباشد، درحالي‌که بخش خصوصي 95 درصد توليد را در اختيار دارد؟
دکتر وقف‌چي: مديريت آب بايد با کليه حلقه‌ها و زنجيره‌هاي آن به هم متصل باشند، تا در اين خصوص چه براي مصرف آب کشاورزي، صنعت و مصرف مردم جزيره‌اي عمل نکنند. اين پرسش واقعاً مطرح است که چرا در امور اقتصادي و حرفه‌اي و فني، مردم را به‌ميزان لازم مشارکت نمي‌دهيم و امور توسعه بيشتر جزيره‌اي شده است؟
امروز رويکرد دولت و مجلس، بيشتر حالت مچ‌گيري پيدا کرده و فاجعه‌ها قبل از وقوع چاره‌سازي نشده است، مي‌خواهيم مسيرها را پس از اشتباه اصلاح کنيم ولي نظارت‌هاي دقيق و به‌موقع مي‌تواند کارساز باشد.
دکترگل‌افرا: مي‌توانيم انتظار داشته باشيم که حداقل مجلس محترم مشاوراني را براي تبادل‌نظر داشته باشد؟
دکتر وقف‌چي: اين نارسايي‌ها را قبول داريم، زيرا مجلس فرصت‌هاي دريافت مشاوره به‌ميزان کافي را نداشته است و همين عدم برنامه‌ريزي و رعايت دريافت مشاوره‌ها، فرصت‌ها را به هدر مي‌دهد.
گل‌افرا: اين روزها هرکس زميني بدون آب دارد، مي‌تواند به کمک فناوري سازگار، آن را آبدار کند که اين مهم تمهيدات زير را مي‌طلبد:
ذخيره‌سازي آب در درون خاک
برنامه‌ريزي کشت و کار براي احياي خاک
کاشت گياهان سازگار با منطقه
در کوهپايه‌ها با آبياري قطره‌اي
در مناطق در معرض يخبندان با آبياري باراني
در کنار درختان، نوارهاي مرطوب ايجاد کنيم تا آب و غذا به‌صورت پايدار توسط درختان جذب شود و اگر مکانيزاسيون مناسب را پيش روي خود قرار دهيم که کاشت درختان با احتياج به آب کمتر و گردش زراعي و ملاحظات مديريت آب، از حداقل ميزان آب در اختيار، حداکثر کاربرد را دريافت کند.
مهندس حقيقت ابتدا با اشاره به اينکه در اولين ماه پاييز، ريزش‌هاي آسماني عادي بوده است، ميانگين بارش‌ها را 2/7 ميلي‌متر و ميانگين بلندمدت را 3/7 ميلي‌متر ذکر کرد.
وي در ادامه گفت: در بيشتر استان‌هاي باران‌خيز و متوسط باران‌خيز اين تداوم وجود داشته است؛ از جمله کم‌باران‌ترين استان‌ها را مي‌توانيم آذربايجان غربي و شرقي با 68 درصد کاهش به اضافه استان‌هاي زنجان معرفي کنيم.
از آذرماه تا دي‌ماه سال جاري، کاهش بارندگي‌ها را خواهيم داشت و مجدداً در جنوب کشور در ماه‌هاي پاياني، بارندگي‌ها افزايش مي‌يابد.
افزايش جمعيت در قرن بيست‌ويکم مصادف با ناهنجاري‌هاي اقليمي بوده است و در 11 سال اخير نيز ميزان بارش‌ها کاهش داشته، به‌ويژه در بخش کشاورزي نياز آبي بسياري از مناطق را محاسبه کرده‌ايم.