وضع و شرایط گاوهای آبستن، هنگام زایمان و بعد از آن باید چگونه باشد؟

The conditioin of pronounce cows during and after the calving

دکتر پرویز مزینی

وضع و شرایط گاوهای آبستن، هنگام زایمان و بعد از آن باید چگونه باشد؟

گاوهای آبستن باید در دوره شیردهی به اندازه کافی و لازم تغذیه شوند تا هنگامی که خشک می‌کنند، نیرو،‌ قدرت و گوشت مناسب را داشته باشند. چه آنکه در این دوره اگر از میزان تراکم غذای مصرفی آنها کاسته شود، از لحاظ جسمانی، دچار کمبود و ضعف و سرانجام، لاغر خواهند شد. حیوان در این شرایط، دوره خشکی یا مراحل آخر آبستنی را نیز همچنان در شرایط نامطلوب و نامناسبی می‌گذراند و نخواهد توانست جبران مافات کند. در نتیجه، پس از زایمان در دوره شیردهی بعدی، شیر مورد انتظار را تولید نخواهد کرد.

با این همه، دامپرور نباید اجازه دهد که گاوهای آبستن با مصرف بیش از اندازه و نیاز مواد غذایی، چاق و فربه شوند، زیرا عملاً مشاهده شده است که گاوهای چاق آبستن، علاوه بر اینکه اغلب به دشواری و سختی، زایمان می‌کنند، بعد از آن نیز بی‌اشتها و کم خوراک و دچار قمره پستان و درد حاصله از آن می‌شوند. بنابراین باید خوراک دام، طبق برنامه و منظم و حساب شده باشد و اگر احیاناً تورم پستان مشاهده شد، در برنامه غذایی، تجدیدنظر کرد و بعضی مواد آن را کاست.

مراقبت از گاوهای سنگین آبستن

گاوهای آبستن که مراحل نهایی وضع حمل را طی می‌کنند، باید بیشتر مراقبت و مواظبت شوند و از آسیب و آزاری که بر اثر سریدن آنها بر کف طویله یا احیاناً یخ و برف، پیش می‌آید و همچنین از فشاری که ممکن است هنگام ورود و خروج از طویله‌های بسته به آنها وارد شود، جلوگیری کرد و در ضمن باید آنها را از حرکات خارج از رویه‌ای که گاوهای فحل بروز می‌دهند، محفوظ داشت. از همین رو، اغلب دیده می‌شود که گاوهای فحل را از گله جدا می‌کنند یا حداقل آنها را از گاوهای‌ آبستن سنگین، دور نگه می‌دارند. یک یا دو هفته قبل از زایش باید گاو را کاملاً تحت نظر گرفت، زیرا ممکن است هنگام زاییدن به مراقبت و مواظبت احتیاج داشته باشد. اگر گاوها به چرا می‌روند، باید حداقل روزانه دوبار، وضعیت گاو نزدیک به زایش را در چراگاه بررسی کرد و آن را زیرنظر داشت.

محل زایش گاوها یا زایشگاه

از آنجا که زایمان برای گاوهای شیری با درد و فشار و ناراحتی‌های خاص جسمانی همراه است، این کار باید در محلی تمیز و آرام و در بستری مناسب صورت پذیرد تا حیوان بتواند به راحتی و بدون تشویش و اضطراب در وضع و حالت دلخواه و دور از سر و صدا، زایمان کند. محل زایش عبارت از واحدهای کوچک نرده‌کشی شده‌ای است که در کنار جایگاه گوساله‌ها و حتی با آنها در زیر یک سقف قرار گرفته باشد. طول و عرض این محل به خصوصیات نژادی گاو و وزن آنها بستگی دارد و از 3 الی 60/3 متر قابل تغییر می‌باشد. به طوری‌‌که برای گاوهای سبک و کوچک، طول و عرض 3‍×3 متر و برای گاوهای نژاد سنگین و درشت 60/3×60/3 متر می‌باشد و ارتفاع این واحد را باید حدود 35/1 متر در نظر گرفت. محل زایش باید رو به آفتاب و نزدیک به محل پرورش گوساله‌ها باشد.

زایشگاه باید قبل از زایمان هر گاو، کاملاً‌ شست‌وشو و تمیز و کف آن با کاه و کلش، پوشیده شود تا گوساله نوزاد در محل بهداشتی و پاکیزه‌ای تولد یابد. در ضمن، وجود بستر موجب گرم نگاهداشتن مادر و گوساله در هوای سرد و زمستانی می‌شود و ماده گاو را خشک و تمیز نگاه خواهد داشت. از آنجا که بعضی بیماری‌ها پس از زایمان به سراغ ماده گاوها می‌آیند، دامپرور باید نهایت دقت و مراقبت را در این مرحله نسبت به حیوان مبذول دارد.

مهم‌ترین بیماری‌هایی که بعد از زایمان مشاهده می‌شود، عمدتاً عبارتند از بیماری ورم پستان و سفت و سخت شدن آنکه اغلب ممکن است با رها نکردن شیر از پستان نیز همراه باشد و همچنین بیماری‌های متابولیکی نظیر فلجی بعد از زایش و کتوز (KETOSIS) که چه بسا بر اثر عدم درمان به موقع و توجه لازم، موجبات اتلاف دام نیز ممکن است فراهم آید.

اگر گاو آبستنی، زایمان طبیعی انجام داده باشد، ضرورتی ندارد که بیش از یک روز ماده گاو را در زایشگاه و دور از گاوهای گله نگاهداشت، ولی اگر چنانچه حیوان بیمار شده و تب کرده یا زایمان سختی را انجام داده باشد، باید اجازه توقف بیشتری به حیوان داده شود. به هر حال بعد از هر زایمان باید محل زایش را شست‌وشو و تمیز کرد و اگر چنانچه احتمال وجود آلودگی و سرایت بیماری نیز می‌رود باید آن را حتماً ضدعفونی نمود.

وضع پستان در موقع زایش

اصولاً‌ در گاوهای آبستن هر قدر زمان زایمان نزدیک‌تر می‌شود پستان‌ها بزرگ‌تر و حجیم‌تر و گاهی بیش از حد، ‌متورم،‌ قرمز و دردناک می‌گردند که در این حالت به منظور رفع ناراحتی حیوان،‌ اشکالی ندارد که قبل از وضع حمل، قدری شیر از پستان دوشیده شود. از آنجا که این حالت به ندرت اتفاق می‌افتد، تا حدی که مقدور است باید از انجام این کار، اجتناب کرد، زیرا بدین ترتیب، مقداری آغوز با ماک که برای زندگی و حیات گوساله نوزاد لازم است،‌ به هدر خواهد رفت.

گاوهایی که قبلاً زایمان کرده‌اند و به اصطلاح، شکم دوم به بالا هستند،‌ پیش از زایمان، پستان‌هایشان دیرتر بزرگ می‌شوند و قمره می‌کنند و مدت کوتاه‌تری (سر ـ مایه)‌ می‌ایستند، ولی به عکس، تلیسه‌ها پستان‌هایشان هنگام آبستنی، زودتر مایه می‌کنند و حجیم می‌شوند و همچنین مدت طولانی‌تری تا زایمان روی «مایه» باقی می‌مانند.

اگر پستان‌ها به طور طبیعی قبل از زایمان بزرگ شده باشند و «مایه» کنند، دلیل بر آن است که تغذیه، شرایط زندگی، سلامت دام و همچنین خشک کردن پستان‌ها به خوبی و درستی انجام پذیرفته است و گاو آبستن پا به ماه، آمادگی کامل جهت زایش و آغاز دوره شیردهی را دارد و برعکس،‌ اگر پستان‌ها به خوبی «مایه» نکرده باشند و گاو بی‌آنکه سر ـ مایه بایستد، زایمان کند، ممکن است در حالت جسمانی و شرایط زیستی و تغذیه‌ای و حتی سلامت دام آبستن، نارسایی و نقض وجود داشته باشد که مسلماً به تولید شیر حیوان و ادامه زندگی گوساله نوزاد، لطمه وارد خواهد ساخت.

دوشیدن گاوهای تازه‌زا را هم می‌توان در داخل زایشگاه و با دست یا ماشین انجام داد و هم اینکه گاو را به سالن شیردوشی برای این منظور، هدایت کرد. ولی مسلماً شیردوشی در محل زایشگاه، بهتر و ارجح است. به هر حال، پستان‌ها را در این دوره نباید کاملاً دوشید و از شیر خالی کرد،‌ زیرا برای بروز بیماری فعلی بعد از زایش در حیوان،‌ زمینه مساعدی فراهم می‌شود.

مراقبت از تلیسه‌های آبستن

تلیسه‌هایی که به خوبی تغذیه شده و دارای رشدونمو طبیعی و مطلوب باشند، همان گونه که قبلاً نیز شرح داده شد، در وزن و سن مناسب که از پانزده تا شانزده ماهگی (در مورد تلیسه‌های نژاد اصل) است، قابلیت جفت‌گیری و آبستنی را پیدا می‌کنند و تا موقع وضع حمل نیز رشد طبیعی و مناسب را خواهند داشت، ولی تلیسه‌هایی که خوب تغذیه نکرده باشند، دارای وزن و رشد مورد نظر برای جفت‌گیری نیستند. از این رو نباید آنها را زودتر از 18 تا 24 ماهگی و در مورد تلیسه‌های بومی تا 24 ماهگی آبستن کرد و در عین حال، نباید بیش از این نیز در جفت‌گیری آنها تأخیر به خرج داد،‌ زیرا مسلماً به اقتصاد گاوداری، لطمه وارد می‌شود و مقرون به صرفه نیست.

معمولاً‌ تلیسه‌ها تا موقع زایمان اگر خوب نگهداری شوند، کاملاً رشد می‌کنند و حتی ممکن است چاق شوند. عملاً مشاهده شده است که هر قدر وضع و رشد تلیسه‌ها در دوره آبستنی مطلوب‌تر باشد، شیر به دست آمده از آنها نیز بیشتر و بهتر خواهد بود.

تلیسه‌های آبستن را باید کم‌کم و قبل از زایمان وارد گله گاوهای شیری کرد تا کاملاً به شیوه تغذیه و اعمالی که جهت شیردوشی دسته جمعی آنها انجام می‌پذیرد و بالاخره به طرز رفتار و زندگی گاوهای شیری، عادت کنند. این اعمال را باید در نهایت مهربانی و آرامی انجام داد و از هر گونه خشونتی اجتناب کرد. اگر قبل از زایمان، تلیسه‌ها چندین بار وارد اطاق شیردوشی و نرده‌های آن شوند و به سروصدای ماشین شیردوشی و محل دوشش گاوها عادت کنند، زندگی جدید بعد از زایمان را بهتر می‌پذیرند و هنگام شیردوشی، رام‌ترند و شیر خود را بهتر و بی‌هیچ دشواری و اشکالی خواهند داد.

در غیر این صورت، اغلب مشاهده می‌شود که تلیسه‌ها با سرسختی و اشکال، وارد اطاق شیردوشی می‌شوند و در مقابل دوشیدن،‌ عکس‌العمل منفی نشان می‌دهند و مانع از وصل کردن پستانک‌های پایین شیردوشی به پستان خود می‌شوند که در نتیجه، هم موجبات ناراحتی کارگر دوشنده را فراهم و هم شیر را داخل پستان خود حبس و از رها کردن آن،‌ خودداری می‌کنند که نتیجه آن، ضایعات پستانی و احتمالاً ورم پستان خواهد بود. در دوره آبستنی، تلیسه‌ها نیز باید به آنها نظیر گاوهای شیری آبستن علاوه بر  علوفه سبز یا مواد خنثی مانند یونجه و سیلوی ذرت مناسب با احتیاج مواد متراکم با پروتئین لازم و مواد معدنی و کلسیم‌دار که حدود 2 الی 3 کیلو باشد،‌ داده شود.

علائم زایمان

علائم زایمان در گاوهای آبستن به طور طبیعی پس از طی مراحل آبستنی از 279 الی 290 روز، بسته به نژاد، فرق می‌کند و حدود دو روز قبل از وضع حمل، بروز می‌نماید. نخستین نشانه‌های زایمان با بزرگ شدن فرج و شل شدن عضلات مربوط و خارج شدن ماده غلیظ و مخصوصی به نام مرکوز از آن آغاز می‌گردد که با فرورفتگی دو طرف انتهایی دم و بزرگ و تیز شدن پستانک‌ها همراه است.

به محض بروز این علائم نه تنها نباید به هیچ وجه، ناراحتی و مزاحمتی برای حیوان فراهم ساخت،‌ بلکه باید حیوان را مورد نظر قرار داد و در صورتی که حالت زایمان که عبارت از زور و فشار است، مشاهده شد، باید دام را به زایشگاهی که قبلاً تمیز و آماده شده است، هدایت کرد. اگر زایمان به وضع طبیعی و عادی صورت پذیرد، هیچ گونه کمکی به حیوان لازم نیست،‌ مگر آنکه دام دچار اشکال در زایش شود و به کمک احتیاج داشته باشد. در این صورت به منظور جلوگیری از مرگ گوساله یا ماده گاو باید از دامپزشکان باتجربه استفاده شود.

در حالت طبیعی و در زایمان‌های معمولی و عادی، اول دست‌های گوساله نوزاد از رحم و فرج خارج می‌شوند و سپس سر و گردن و تنه و پاهای حیوان نوزاد با زور زدن‌های شدید و متناوب گاو که هر چند دقیقه یک‌بار تکرار می‌شود، بیرون می‌آید. در صورتی که تأخیری در مراحل زایمان طبیعی وجود داشته باشد و بخواهیم به حیوان کمک کنیم، باید همزمان با زور و فشار وارده به حیوان و رو به سمت پایین، موجبات خارج شدن گوساله را با دست‌های تمیز و ضدعفونی شده فراهم آوریم و از هر گونه اعمال بی‌رویه و شتاب‌زده که موجب ناراحتی حیوان و‌‌ آلودگی‌های بعدی می‌شود، خودداری کنیم.

جفت گاو به طور معمول، کمی بعد از زایمان خارج می‌شود، ولی در پاره‌ای از گاوها ممکن است دیر یا اصلاً خارج نشود. در هر صورت، بهتر است به منظور جلوگیری از عفونت‌های بعدی از ابلت‌های رحمی که دارای آنتی‌بیوتیک هستند، استفاده شود.