98-12-52
یکی از راههای افزایش ماده آلی به خاک، استفاده از کود سبز در تناوب زراعی است. منظور از کود سبز، شخمزدن گیاه در خاک پس از رشد کافی و بدون برداشت محصول است. اثر کود سبز بر خصوصیات فیزیکی خاک همانند کود حیوانی است، ولی عملاً موادغذایی به خاک اضافه نمیکند، بلکه آنچه را طی رشد خود از خاک جذب و در خود ذخیره کرده است، به خاک برمیگرداند، اما در صورتی که از گیاهان تیره بقولات بهعنوان کود سبز استفاده شوند، تمام ازت تثبیتشده را به خاک برمیگردانند.
از طرف دیگر، کود سبز با جذب و ذخیره موادغذایی در خود از شستهشدن آنها جلوگیری میکند. گیاه مورداستفاده بهعنوان کود سبز باید آثار «فتوتوکسین» بر رشد محصول بعدی نداشته باشد. این گیاه باید فصل رشد کوتاهی داشته، تراکم بالای بوته را تحمل کند و رشد سبزینهای بسیاری داشته باشد تا علاوهبر اینکه مقدار زیادی ماده آلی به خاک اضافه میکند، پوشش کامل خاک را تأمین کند.
پوشش خاک بهطور کامل برای جلوگیری از فرسایش خاک و رشد علفهای هرز ضرورت دارد؛ بنابراین اهداف کود سبز را میتوان در افزایش ماده آلی خاک و حفظ موادغذایی (در صورت استفاده از بقولات افزایش ازت خاک)، جلوگیری از فرسایش و مبارزه با علفهای هرز خلاصه کرد. توجه به اهداف کود سبز نشان میدهد قبل از گیاهان وجینی در تناوب قرار میگیرد.
کود سبز را دو هفته قبل از کاشت محصول اصلی به خاک برمیگردانند و هرچه درصد مواد خشبی کود سبز بیشتر و مقدار ازت آن کمتر باشد، باید با فاصله زمانی طولانیتری از کاشت محصول اصلی به خاک برگردانده شود و درصورتیکه از گیاهانی مانند یونجه یا شبدر بهعنوان کود سبز استفاده شود، باید ابتدا آنها را با ماشینآلاتی مانند کولتیواتور پنجهغازی از پایین طوقه قطع کرد تا خشک شوند یا آنها را با علفکش راندآپ یا توفوردی خشک کرد و 3 تا 4هفته بعد از طوقهکردن یا تیمار با علفکش در وضعیت گاورو بودن خاک شخم زده شوند؛ در غیر این صورت، با رشد مجدد، این گیاهان بهصورت علف هرز درخواهند آمد. هرگز نبایستی کود سبز را بهعنوان علوفه برداشت کرد یا مورد چرای دام قرار داد چون این عمل باعث خروج مواد غذایی از خاک میشود و ممکن است رشد و عملکرد محصول بعدی را پایین آورد.
چرای دام با یک برداشت مختصر علوفه از کود سبز، هنگامی امکانپذیر است که کود شیمیایی کافی به خاک داده شود و آیش فصلی موجود نیز اجازه رشد مجدد و کافی را به کود سبز بدهد.
بهکارگیری کود سبز در شرایط دیم ایران به نواحی پرباران ساحل خزر محدود میشود. در این نواحی، میتوان از گیاهانی مانند جو و چاودار بهعنوان کود سبز برای محصولات وجینی بهاره مانند پنبه، ذرت و آفتابگردان استفاده کرد. در این شرایط، کود سبز را باید حدود یکماه قبل از کاشت در خاک شخم زد تا پوسیدگی مناسبی اتفاق بیفتد و رطوبت کافی برای رشد محصول اصلی در خاک ذخیره شود. مهمترین گیاهانی که بهعنوان کود سبز در کشت آبی ممکن است مورداستفاده قرار گیرند، عبارتند از: لوبیا روغنی، انواع لوبیا، چاودار، شبدر، جو و گندم سیاه؛ البته یونجه بهعنوان کود سبز کاشته نمیشود.
درصورتیکه سبزینه ای پس از حصول رشد کافی،به خاک برگردانده شود، بعضی از هدفهای کود سبز را تأمین میکند. گیاهانی مثل گندم سیاه، چاودار و شبدر بهخوبی در خاکهای فقیر رشد میکنند و در بهبود باروری و ساختمان خاکها مؤثرند.
مزایای استفاده از کود سبز
- تأمین ماده آلی بهویژه زمانیکه کود حیوانی کافی در دسترس یا بقایای گیاهی بهجامانده در زمین بهحدی نباشد که بتواند مقدار هوموس خاک را در حد مطلوبی نگاه دارد. پس از برگرداندن کود سبز به خاک، هم قسمتهای هوایی و هم ریشههای آن پوسیده میشوند که ماده آلی خاک را افزایش میدهند. کود سبز در زمینهای سبک (شنی) ایجاد چسبندگی کرده و در زمینهای سنگین (رسی) خاک را پوک و سبک میکند.
- افزایش ازت علاوهبر کربن آلی به خاک ، که این مقدار ازت برحسب شرایط، ممکن است ناچیز یا قابل توجه باشد.
- حفاظت خاک در ماههایی از سال که خطر فرسایش آن وجود دارد. برای آنکه خاک بیحفاظ نباشد، از یک گیاه پوششی استفاده میشود. این گیاهان در مناطقی که بارانهای زمستانه زیاد است از نشست خاکهای سنگین و همچنین فرسایش خاکهای سبک جلوگیری میکنند. این گیاهان در مناطق بادخیز با پوشاندن خاک، سرعت باد را در سطح کم کرده و خاک را در مقابل کندهشدن و جابجایی توسط باد حفظ می کنند. بهترین نمونه گیاهان پوششی، چاودار زمستانه و یولاف بهاره است.
- تأمین مواد بیوشیمیایی خاک، کود سبز بهعنوان ماده غذایی، مورد استفاده میکروارگانیسمهای خاک قرار میگیرد و گاز کربنیک، گاز آمونیاک، ترکیبات نیتراته و بسیاری از ترکیبات ساده و پیچیده دیگر را تولید میکند که مورد استفاده نباتات زراعی قرار می گیرند.
روشهای کشت کودهای سبز
کودهای سبز را برحسب شرایط مختلف میتوان بهطور کلی به دو صورت اصلی و فیمابین کشت کرد. ازجمله مزایای انتخاب روش صحیح کشت این است که هم از فاصله زمانی موجود بعد از برداشت و کاشت نباتات زراعی استفاده بیشتر میشود و هم از خاک و رطوبت موجود در آن بهطور کامل استفاده میکنند و ادوات و ماشینآلات کمتری هم بهکار گرفته میشوند.
منظور از کشت اصلی آن است که مانند گیاهان زراعی، کود سبز هم در فصل معین و بهصورت یک زراعت اصلی یا تنها کاشته شود. زمان کشت اصلی میتواند پاییز یا بهار باشد، جز در مورد گیاهانی مثل ذرت، ذرت خوشهای یا یونجه که در بهار کشت میشوند، کشت دیگر کودهای سبز در پاییز انجام میگیرد.
قابل ذکر است در مواردی که از کشت یک کود سبز نتیجه مطلوبی بهدست نمیآید، توصیه میشود دو گیاه را بهصورت مخلوط با هم بهعنوان کود سبز کشت کنند.