98-10-52
آب مجازی و سهمی که فرآوردههای بخش کشاورزی در مصرف منابع آب دارند
2 هـزار و 400 لیتر آب برای تهیه یک ساندویچ همبـرگر!
اگر شما یک فرد گوشت خوار در ایالات متحده آمریکا، اروپا یا منطقه مشابهی از نظر سرانه مصرف گوشت باشید؛ برای اینکه تصویر کلی از میزان مصرف آب هر سالهتان داشته باشید، یک خانه را تصور کنید. یک خانه سه طبقه بزرگ با سه اتاق جادار در هر طبقه. این خانه، 10 متر بلندا و 10 متر پهنا دارد. خانه را تا آخرین اتاق و راهرو پر از آب کنید. این مقدار آبی است که شما به طور سالانه مصرف میکنید. بخش عمدهای از این آب را به صورت مجازی مصرف میکنید. آبی که صرف تولید محصولات از آغاز تا پایان کشاورزی میشود را تحت عنوان آب مجازی میشناسند. گزارش حاضر با موضوع این مفهوم در مصرف آب تهیه شده و از میزان مصرف بعضی محصولات هم یاد کرده است.
آب مجازی چیست؟
آب مجازی، میزان آبی است که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی در فرآیند تولید، مصرف میکند تا به مرحله تکامل برسد. در حقیقت آب مجازی را میتوان میزان آبی دانست که برای تولید یک کالا مورد نیاز است. واژه آب مجازی اولین بار در سال 1993 مطرح شد و پیش از آن؛ واژه آب جاسازی شده (water embedded) برای رساندن این مفهوم استفاده میشد؛ اما این برچسب مجازی بودن از کجا میآید؟
اشتباه نکنید این صفت مجازی با معنای امروزی آن در فضای سایبری آن را بسیار شنیدهاید، متفاوت است. مجازی بودن در این جا به آن معناست که بخش زیادی از آب مصرف شده در فرآیند تولید؛ در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و درحقیقت بخش بسیار ناچیزی از آن به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی میماند. بعضی نمونهها و مصادیق آب مجازی مصرف شده برای تولیدات بخش کشاورزی در جدول آمده است.
اهمیت یافتن مفهومی به نام آب مجازی
با توجه به بحران شدید کمبود آب در سطح جهان به ویژه در سالهای اخیر؛ مفهوم آب مجازی در بسیاری از کشورها برای برنامه ریزی و سیاست گزاریهای کلان کشوری از اهمیت ویژهای برخوردار شده است و چون امکان تجارت آب به لحاظ حجم و قیمت آن وجود ندارد؛ کشورهای کم و پرجمعیت سرانجام مجبور شدهاند که در صادرات و واردات کالاهای خود براساس آب مجازی مصرف آن کالاها، تمهیداتی مناسبی به کار گیرند و خود را از تولید محصولات پرمصرف آب که منجر به فشار بر منابع آبی آنها میشد؛ آزاد و رها کنند. بنابراین این کشورها میتوانند واردات خود را براساس محصولاتی که بیشترین مصرف آب مجازی دارند، تنظیم و در مقابل بر تولید محصولاتی که مصرف آب مجازی کمتری دارند؛ تأکید و نسبت به صدور آنها اقدام کنند.
البته کشورهای واردکننده در جریان مجازی تجارت آب، حتماً لازم نیست کم آب باشند. برای مثال؛ کانادا که کشور پرآبی است، موز و مرکبات وارد میکند. در صادرات نیز حتی آن کشورهایی که کمبود شدید آب دارند (مانند اردن) ،کالاهای غذایی (مانند مرکبات و انواع سبزی) را صادر میکنند. با تجارت آب مجازی، بهینه سازی مصرف آب به عنوان یک کالا کمیاب در مقولههای زیست محیطی؛ اجتماعی و اقتصادی ممکن میشود.
در کشور ما، با وجود جدی بودن بحث کمبود آب و نیز هدررفت بسیار زیاد آن به ویژه در بخش کشاورزی، هنوز استراتژی مدونی برای لحاظ کردن مفهوم آب مجازی در سیاستگذاری کلان تولید و واردات محصولات کشاورزی و دامی اندیشیده نشده است. به عنوان نمونه، مصرف آب در یک محصول استراتژیک مورد حمایت دولت و مردم مثل؛ گندم، در ایران به ازای یک هزار و 500 لیتر آب مصرفی، یک کیلوگرم گندم به دست می آید؛ در صورتی که به طور متوسط در جهان به ازای یک هزار لیتر آب، 5/1 کیلوگرم گندم، تولید می شود. حال اگر در ایران ضایعات گندم را در مراحل تولید و حمل و نقل ، انبارداری، فرآوری و فرهنگ مصرف نان به آن اضافه کنیم؛ معلوم می شود که به ازای یک هزار و 500 لیتر آب چه مقدار از گندم تولیدی، مصرف واقعی دارد.