آفت کش ها؛ موثر یا بلای جان ؟

98-9-42

اشاره
پخش کشاورزی ایران تولیدکننده بیش از 25 درصد درآمد ناخالص ملی است و معاش بیشتر ساکنان روستاها که حدود 40 درصد جمعیت 60 میلیونی کشور را تشکیل می دهند، از راه فعالیت های کشاورزی تأمین می شود.
بررسی های سازمان خواروبار جهانی نشان می دهد که قاره آسیا 31 درصد اراضی قابل کشت و 58 درصد جمعیت جهان را دارد و تراکم جمعیت به نسبت اراضی کشاورزی در حال حاضر حدود 8 نفر برای هر هکتار زمین است. این رقم برای آفریقا یک، آمریکای جنوبی کمتر از یک و برای ایران و اروپا حدود 4 نفر در هکتار است؛ به دلیل محدودیت هایی چون شوربودن خاک، کوهستانی بودن و عوامل دیگر، میزان اراضی قابل کشت بسیار محدود است و برای نیل به خودکفایی در تولید فرآورده های کشاورزی، لازم است همراه با سعی در کنترل رشد جمعیت، میزان عملکرد در واحد سطح نیز از میزان کنونی بیشتر شود.
نظر به اهمیت و نقش مؤثر مصرف صحیح و متناسب انواع سموم در سلامت محصول و جامعه، طرح کاهش مصرف سموم در پاییز 1373 مطرح شد. هدف اصلی این طرح، تنظیم مصرف صحیح، منطقی و بهینه سموم و کودهای شیمیایی است. در حال حاضر، از حدود 9 میلیون هکتار سطح زیرکشت گندم و جو در کشور، حدود 5/1 میلیون هکتار آن زیر پوشش مبارزه با علف های هرز قرار دارد که موفقیت در انجام این طرح ها مستلزم 4 عامل بااهمیت است: 1- تکنیک سم پاشی 2- زمان مناسب سم پاشی 3- استفاده از سم مؤثر 4- فرمولاسیون
نگرانی ناشی از اعتماد به آفت کش ها در حفظ فرآورده های کشاورزی به طور گسترده در حال افزایش است. بررسی های مؤسسه بازاریابی موادغذایی نشان می دهد که بیش از 75 درصد مصرف کنندگان به باقی مانده آفت کش ها به عنوان نگرانی جدی می نگرند. متأسفانه فقدان آگاهی مصرف کنندگان از چگونگی تولید موادغذایی، نقش آفت کش ها در تولید موادغذایی، ارزیابی خطر، فرایندهای تنظیم کننده و مواد جانشین آفت کش ها و عوامل دیگر موجب شده مشارکت در مقوله های مربوط به ایمنی و سلامت موادغذایی و همچنین تصمیم گیری و سیاستگذاری در این زمینه محدود شود.
امروزه سموم دفع آفات کشاورزی و علف های هرز در همه جا مصرف می شوند. سالانه بیش از نیم میلیارد کیلوگرم از آفت کش ها در آمریکا مورد استفاده قرار می گیرد که 38 میلیون کیلوگرم آن مربوط به بخش کشاورزی است.
در کشور ما نیز انواع سموم دفع آفات کشاورزی به طور گسترده و بیرویه مورد استفاده قرار می گیرند. استان مازندران به تنهایی مصرف کننده بیش از 40 درصد سموم شیمیایی وارداتی به کشور و این در حالی است که آفت کش ها بر سلامت انسان دیگر موجودات زنده، محیط زیست، مواد غذایی و آب های سطحی آثار سوء جبران ناپذیر فراوانی به جا می نهند.
ایران در اجرای توافق به عمل آمده در گردهمایی جهانی ریودوژانیرو درصدد است در 5 سال آینده، دست کم 30 درصد از میزان استفاده سموم و کودهای شیمیایی بکاهد و تاکنون نیز در این زمینه به نتایج موفقیت آمیزی رسیده است.
کاهش مصرف سموم در کشاورزی
برای کاستن مصرف سموم چندین روش خاص وجود دارد که این روش ها عبارتند از:
الف) مبارزه میکروبیولوژی
این نوع مبارزه در ایران پدیدهای نو و تازه به شمار می رود. وزارت کشاورزی وقت در برنامه اول و دوم پنج ساله خود به این مقوله اهمیت خاص داد؛ به طوری که در حال حاضر 40 دستگاه انسکتاریم و کارگاه های پرورشی انبوه حشرات مفید در مناطق مختلف کشور در حال تأسیس و راه اندازی است. در این کارگاه‌ها به وسیله کارشناسان حفظ نباتات، حشرات مفیدی پرورش داده می شوند که با تولید انبوه و رهاسازی آنها در مزارع برنج، پنبه، ذرت و باغ های مرکبات، توت و چای، با آفات این محصولات مبارزه می شود.
این حشرات مفید از حشرات مضر برای زراعت تغذیه میکنند و با نابود کردن آنها، محصولات کشاورزی را از گزند این حشرات مصون می دارند. در سال زراعی گذشته، بیش از 21 هزار و 800 هکتار از مزارع و باغ ها با رهاسازی حشرات مفید مانند زنبور تریکوکرامد از خسارت های احتمالی آفات مهم مصون ماندند.
ب. مبارزه فیزیکی
هدف از به کار بردن روش های مبارزه بیولوژیک، کاهش جمعیت آفات به گونه هایی است که یا به طور مستقیم اثر میگذارد یا محیط فیزیکی آفت را تغییر می دهد. ممکن است تشخیص این روش از مبارزه زراعی مشکل باشد؛ ضمن اینکه این روش، اکثر اوقات به نیروی انسانی زیادی نیاز دارد.
بسیاری از روش های دستی که به کارگر فراوان نیاز دارند، امروزه بسیار پرخرج از آب درمی آیند و اکنون دستگاه‌های نسبتاً پیچیده‌ای معرف مبارزه فیزیکی هستند؛ چه بسااینکه هنوز مراحل تحقیقی آن تکمیل نشده است.
در اینجا می توان برای مثال از تله های پروانه دار نام برد که آفات وارد شده را خرد می کنند یا دستگاه هایی که با چندین برابرکردن صداهای جلب یا دفع کننده، به ترتیب موجب کشاندن حشرات به دام یا راندن آن از محصول می شوند.
ج. مبارزه میکروبی
نوعی مبارزه بیولوژیکی است که از بیماری‌های حشرات استفاده می کند. به عبارت دیگر، یک نوع اسلحه میکروبی برای جنگ با حشرات است. تکامل یافته ترین این نوع آفت کش‌ها به طریقه کاملاً صنعتی به صورت محلول پاشی یا پودر قابل تعلیق، تهیه و به بازار عرضه شده‌اند.مزایای عمده ای که برای آفت کش های میکروبی در مقابل سموم شیمیایی قائل شده اند، عبارتند از:
1- هیچ گونه باقی مانده سمی ندارند.
2- اثر اختصاصی فراوانی روی موجود موردنظر دارند.
د. مبارزه توسط بادخوراک ها
از خصوصیات اصلی این مواد که مانع تغذیه می شوند، این است که حشرات روی گیاهان آلوده شده باقی می مانند و چون قادر به تغذیه نیستند، بر اثر گرسنگی میمیرند؛ در حالی که بر اثر مواد دورکننده، حشرات به دنبال غذای خود به جاهای دیگر پراکنده می شوند؛ بنابراین برعکس بسیاری از روش های دیگر مبارزه با حشرات، برای دشمنان طبیعی تا مدتی غذا باقی خواهد ماند.
بادخوراکها در گروه های مختلف موادشیمیایی یافت می شوند؛ ترکیبات ارگانوتین مثل «تریفنیلتین» شاید به ویژه امیدوارکننده باشند. علاوه بر آن، بعضی از «ترییازین ها» و «کاربامات‌ها» خاصیت پادخوراکی نشان داده‌اند.
پادخوراک های موجود ظاهراً روی اعضای چشایی حشرات اثر می کنند و مانع از این می شوند که حشره بتواند ماده تحریک کننده گیاه میزبان را حس و از آن تغذیه کند؛ چون تاکنون هیچ گونه پادخوراک سیستمیک کشف نشده است. این مواد برای مبارزه با حشرات مکنده که به زیر سطح سمی نفوذ و از شیره داخل گیاه تغذیه می کنند، موثر نیستند؛ زیرا قسمت‌هایی از برگ های جدید یا قسمت هایی که از نفوذ پادخوراک مصون مانده اند، محافظت نمی شوند.
هـ.. مبارزه ژنتیکی
یکی از برتری های مبارزه ژنتیکی، وجود اصل «یک به بسیار» در آن است؛ به این معنی که آلوده کردن یک آفت و زنده رها کردن آن در محیط، بیش از کشتن مستقیم آن موجود می تواند روی جمعیت آفت اثر داشته باشد. این مبارزه شامل روش های گوناگونی است که عبارتند از:
1- عقیم کردن به وسیله اشعه رادیواکتیو مانند مبارزه با مگس دام با استفاده از عقیم کردن مگس نر
2- عقیم کننده های شیمیایی مثل اثر آمتوپترین روی مگس خانگی یا مگس میوه
3- دو رگ عقیمی مثل سیرسیرک صحرایی استرالیا
خ. هورمون‌ها
پاشیدن هورمون های تغییر جلد حشرات می تواند موجب پوست انداختن زودرس و درنتیجه، مرگ حشره شود. این روش نیز باید اختصاصی باشد. درواقع هورمون های داخلی حشرات اختصاصی نیستند و استفاده از آنها در مبارزه با آفات، به تازگی و با کشف این موضوع که بعضی از گیاهان موادی تولید می کنند که خواص هورمون های حشرات را دارند، مجدداً مورد توجه قرار گرفته است.البته اینکه آیا حشرات با این مواد تماس پیدا می کنند یا نه هنوز در ابهام است؛ ولیکن این کشف سبب شد تا آزمایش هورمون های صناعی حشرات و هورمون های تقلیدی شیمیایی به منظور یافتن توانایی مبارزهای آنها مورد توجه قرار گیرد.
مداخله هورمونها در رشد حشرات، هم در مرحله جنینی و هم در مرحله لاروی مشاهده شده است، اما به نظر میرسد که بهترین طریق مبارزه این باشد که استفاده از مواد شیمیایی و درمانهای گیاهی دیگر بتوان به طور غیرمستقیم از طریق گیاه میزبانف تعادل هورمونی حشرات به هم زد.
ط. مبارزه زراعی
در مبارزه زراعی از روش های مبارزه غیرشیمیایی مثل شخم زدن، آب تخت مزارع، انهدام علف های هرز یا کندن و سوزاندن آنها استفاده می شود.
ی. مبارزه واریت‌های
در بسیاری از موارد، کشف ارقامی از گیاهان که کمتر از بقیه مورد حمله آفات قرار می گیرند یا با وجود حمله آفات، محصول خوبی می‌دهند، می تواند اقدام مناسبی برای مبارزه با آفات باشد. چنانچه این ارقام در دسترس باشند، مبارزه احتیاج به کارگر اضافی ندارد و به همین دلیل از نظر اقتصادی هم به صرفه است؛ ضمن اینکه هیچ گونه زیان جانبی نیز برای محیط زیست ندارد.
تا این اواخر، ارقام مقاوم گیاهان فقط در مواردی که سایر طرق مبارزه ازنظر اقتصادی با شکست مواجه شده بود، بسیار مورد توجه بودند و اکنون در مبارزه با بعضی از بیماری های قارچی، گیاهان و نماندهای انگل گیاهی به طور وسیع در دسترس قرار دارند، لیکن امروزه هرچه فشار برای کاهش مصرف سموم شیمیایی بیشتر شود، استفاده از ارقام مقاوم در مبارزه با حشرات آفت نیز بیشتر مورد تاکید قرار می گیرد.
نتیجه
با توجه به انواع روش های مبارزه غیرشیمیایی، می توان این طور تصور کرد که هیچ کدام از روش های فوق به تنهایی اثر قطعی و صد در صد در کشتن و دور کردن تمامی آفات گیاهی را ندارد؛ بنابراین توصیه می شود با در نظر گرفتن شرایط اکولوژیکی منطقه و رشد مطلوب گیاه، بهترین و به صرفه ترین روش مبارزه انتخاب شود.
منابع:
1- مبارزه با آفات و رابطه آن با محیط زیست، تألیف هلموت ون امرن، ترجمه محمود دامادزاده و عزیزالله کمیلی بیرجندی.
2- مجلات زیتون، ویژه نامه های کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی شماره های 2 و3.
3- ویژه نامه طرح کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی، چاپ وزارت کشاورزی.
4- بهار خاموش، نوشته راچلگا.