98-6-44
اثرگذاری تغییرات اقلیمی بر توسعه پایدار برنج
مهندس محمدرضا رضوی، مدیرکل هواشناسی استان مازندران
در هجدهمین همایش ملی برنج کشور
گرمایش جهانی ناشی از افزایش غلظت گازهای گلخانهای و تغییر کاربری اراضی، موجب تغییرات آشکاری در پارامترهای جوی و اقلیمی در کشورمان شده است. افزایش دمای هوا، کاهش بارندگی و تغییر توزیع فصلی بارش و افزایش فراوانی رخدادهای اقلیمی نظیر سیل و خشکسالی از جمله این تغییرات در کشورند. به ازای هر درجه افزایش دمای هوا، ظرفیت نگهداری آب در جو حدود 7درصد افزایش مییابد که منجر به افزایش بخار آب میشود و الگوی بارندگی را تغییر میدهد. طبق گزارش IPCC تا انتهای قرن 21 در صورت عدم پایبندی کشورها به توافقنامه «تغییر آبوهوای پاریس 2015»، این کاهش بارش در اکثر نقاط کشور حدود 20درصد پیشبینی شده است.
در حال حاضر نیز کاهش بارش کشور با شیب 10 میلیمتر در دهه و افزایش تبخیر و تعرق با شیب 50 میلیمتر در دهه موجب شده که از دهه 80 شمسی تا به حال نمایه خشکسالی دههای کشور منفی شود؛ یعنی با خشکسالی تجمعی مواجهیم. مازندران نیز بهعنوان مرکز کشت برنج کشور از این قاعده مستثنی نیست و در سال زراعی 97 ـ 96 کاهش بارش 22درصدی داشته که با توجه به اقتصاد مبتنی بر کشاورزی این استان بهخصوص کشت برنج، این میزان کاهش بارش عواقب شدیدی برای منابع آبی و راندمان کشاورزی استان برجای میگذارد.
یکی از مظاهر سوء مدیریت در کشت برنج، تمایل زیاد کشاورزان به کشت دوم است. در حالی که کاهش بارش و کاهش ذخایر برفی ارتفاعات مشرف بر استان و همچنین کاهش آبهای زیرزمینی میبایست کشاورزان را به سوی روشهای نوین آبیاری و کاهش مصرف آب هدایت کند، اما برعکس کشاورزان ـ البته به دلیل مشکلات اقتصادیـ با کشت دوم آب بیشتری را نیز به مصرف میرسانند و این برخلاف مسیر توسعه پایدار است؛ چرا که نه تنها ذخایر آبی تجدیدناپذیر استان کاهش مییابد، بلکه خاک شالیزارها نیز در کشت دوم برنج فرصت خاکورزی و بازسازی خود را از دست میدهد و نیاز به مصرف کود و سم بالا میرود. در حالی که اگر به جای کشت دوم برنج به کشت محصولاتی همچون کلزا و شبدر میپرداختند، به غنی شدن خاک شالیزار برای کشت برنج سال آینده کمک شایانی میشد. اقدام به کشت دوم در اواخر خرداد ماه و با توجه به گرم شدن هوا، علاوه بر آنکه مصرف سموم کشاورزی را افزایش میدهد، آسیبهای جبرانناپذیری به سلامت خاک و محیطزیست و انسان وارد میکند. از سوی دیگر در محیط شالیزارهای غرقابی، انتشار گاز متان به عنوان یک گاز گلخانهای افزایش مییابد و انتشار این گاز با توجه به گرمای هوا و آب در مرداد ماه بیشتر هم میشود. لذا کشت دوم برنج در شرایط حاضر از هر منظر مانع توسعه پایدار است و ضمن از بین بردن منابع آبی و خاکی و تهدید سلامت انسان و محیطزیست، به انتشار بیشتر گاز متان نیز منجر میشود. فقیر شدن خاک و منابع آبی در یک چرخه معیوب به فقیرتر شدن کشاورز در سالهای آتی میانجامد. مدیریت صحیح در کشتوکار با توجه به آثار تغییر اقلیم، کار پیچیدهای است که نیاز به مطالعات فراوان و بهرهگیری از تجارب کشورهای پیشرو دارد. البته کمبود بودجه در دولت، خود یک عامل بازدارنده در راستای اجرایی شدن طرحهای صحیح کشاورزی است؛ به عنوان مثال، طرح یکپارچهسازی شالیزارها و کشاورزی مکانیزه و بهرهگیری از روشهای نوین آبیاری که منجر به کاهش هدررفت منابع و کاهش مصرف سموم و کاهش انتشار گاز متان میشود، در ابتدای امر نیاز به صرف هزینههای بسیار دارد. بنابراین بهترین روش باقیمانده در شرایط کنونی، پررنگ کردن نقش مردم در اجرای روشهای سازگاری با اثرات تغییر اقلیم است که با فرهنگسازی در میان کشاورزان و افزایش اطلاعات اقلیمی آنها از طریق آموزش، میتوان قدمهای استواری را در راستای توسعه پایدار برداشت.