98-7-44
قسمت دوم
اشاره:
در شماره گذشته به بررسی موضوع تخریب جنگل‌ها در ایران و جهان پرداختیم و چالش‌های موجود بر سر راه احیا و حفظ جنگل‌ها و عوامل مخرب در نابودی آنها را برشمردیم. در زیر، توجه علاقه‌مندان را به ادامه این مطلب جلب می‌کنیم:
با افزایش روز افزون جمعیت دنیا و پیشرفت علم و توسعه فناوری، فشار تخریب انسان روی طبیعت بیشتر شده است و سیمای طبیعت، روزبه‌روز حالت طبیعی و اولیه خود را از دست می‌دهد. با اینکه کشور ایران یک درصد از مساحت دنیا و بیش از یک درصد از جمعیت جهان را دارد؛ مساحت جنگل‌های آن در مقایسه با سطح جنگل‌های دنیا از 35/0% تجاوز نمی‌کند و همین سطح محدود نیز دائماً توسط انسان تهدید می‌شود.
با نگاهی به سیر آمار مساحت جنگل‌های شمال کشور می‌توان دریافت که در طول 30 سال گذشته، حدود 1500000 هکتار از این جنگل‌ها تخریب و تبدیل شده‌اند؛ از این رو، اعمال مدیریت درست، مبتنی بر ارزیابی توان اکولوژیکی و نیروها و توانایی‌های موجود ضروری است.
جنگل‌های شمال ایران که ارزش بسیار بالایی دارند؛بنا به دلایل مختلف در سالیان گذشته دچار تغییر و تبدیل به دیگر کاربری‌ها شده‌اند. تشخیص موقعیت مکانی و تعیین نرخ تغییرات گسترده جنگل در هر منطقه، به شناخت وضعیت جنگل‌ها در گذشته و برنامه‌ریزی برای احیای آنها کمک فراوانی می‌کند.
مدیریت و برنامه‌ریزی جنگل‌ها با مشکلات فراوانی همراه بوده و کمبود مطالعات دراین زمینه به این مسئله دامن زده است. از این رو آگاهی مدیران و کارشناسان منابع طبیعی و حامیان جنگل از چگونگی تغییر و تحولات رخ داده به خاطر سیاست‌گذاری‌های اشتباه و نیز چاره‌اندیشی برای رفع مشکل موجود، ضروری است.
تعریف جنگل طبیعی
جنگلی که بدون دخالت انسان، توسعه و تکامل یافته است و انسان برای بهره‌برداری و اجرای عملیات پرورشی، دخالت‌هایی در آن انجام داده است. روشن است که هر جنگل بکر، یک جنگل طبیعی است؛ اما هر جنگل طبیعی لزوماً یک جنگل بکر نیست!
تعریف جنگل دست خورده
جنگلی که بر اثر دخالت‌های انسان با توجه به شرایط رویشگاهی و ساختاری در وضعیتی است که توانایی حداکثر تولید کمی یا کیفی را ندارد. عوامل تعیین‌کننده درجه تخریب یک جنگل: نوع و کیفیت گونه‌های درختی، درجه تاج پوشش-ساختار توده‌های جنگلی-تعداد و حجم سرپا
تعریف تغییر پوشش گیاهی
پوشش فیزیکی و بیولوژیکی سطح زمین شاملآب‌ها، گیاهان، خاک و سازه‌های مصنوعی را پوشش زمین می‌گویند.پوشش گیاهی نیز، مجموعه پوشش علفی و درختی است. تغییر پوشش گیاهی،بیشتر به دلیل تغییر کاربری ایجاد می‌شود و یک اصطلاح عمومی برای بیان تغییرات بشری درسطوح خاکی زمین است؛زیرا انسان‌ها زمین را برای به‌دست آوردن غذا و نیازهای دیگر، طی هزاران سال تغییر داده‌اند؛ البته ارقام اخیر،تغییرات شدیدتر و وسیع‌تری را در فرآیندهای محیطی و اکوسیستم‌ها در مقیاس‌های جهانی، منطقه‌ای و محلی نشان می‌دهند.
عوامل مؤثر بر تغییر پوشش گیاهی
1 ) تغییرات طبیعی دراز مدت در شرایط آب و هوایی
2) فرآیندهای زمین شناختی و اکولوژیکی مانند فرسایش خاک و توالی پوشش گیاهی
3)دگرگونی پوشش گیاهی و مناظر، مانند تخریب جنگل و تنزل زمین
4)تنوع اقلیمی داخلی
5 ) گازهای گلخانه‌ای
تعریف تخریب جنگل
دخالت خارج از ضوابط فنی و قانونی توسط انسانیا هر اتفاق غیرطبیعی در عرصه و اعیان منابع طبیعی که موجب بروز تغییرات کمی و کیفی در اجزایاکوسیستم شده و توقف یا کاهش محصول‌دهی و یا فرسایش خاک را به همراه داشته باشد، تخریب نامیده می‌شود. تخریب روی افراد، گونه‌ها، جمعیت‌ها، اکوسیستم‌ها و به ویژه تعادل مواد و حتی شرایط زیستی موجودات اثر گذار است. تخریب و فشارهای ناشی از آن، نه تنها سبب تغییر آنی جریان مواد می‌شود؛ بلکه ترکیب گونه‌ای یک اکوسیستم را نیز تحت فشار قرار می‌دهد؛ به گونه‌ای که به شکل مستقیمیا غیرمستقیم، شرایط را برای استقرار گونه‌های جدید (کلنی‌ها) فراهم می‌کند.
روند تخریب منابع طبیعی
آخرین آمار اعلام شده از سوی سازمان ملل متحد، حاکی از آن است کهنیمی از جنگل‌ها و یک‌سوم از اراضی کشاورزی دنیا، طی یک دهه گذشته تخریب شده است. مسلماً اگر این روال به همین ترتیب ادامه یابد؛ دیری نخواهد پایید که زمین به عنوان بستر زیست بشر، غیر قابل سکونت خواهد شد. بدون شک، در حال حاضر، انسان مهم‌ترین عامل تعیین کننده پویایی و پایداری اکوسیستم جنگلی است.
عوامل مؤثر بر تخریب منابع طبیعی کشور:
1) عوامل طبیعی و اقلیمی
2) عوامل انسانی
عوامل طبیعی و اقلیمی در تخریب جنگل‌ها
الف- تغییرات آب و هوایی
یکی از محیط‌های پذیرنده در طبیعت که تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی قرار می‌گیرد؛ جنگل‌ها هستند. تغییرات آب و هوایی به طور مستقیم و غیرمستقیم بر رشد و بهره‌وری جنگل تأثیر می‌گذارند.
عوامل اقلیمی مؤثر بر جنگل‌ها:
تغییرات دمای هوا – مقدار بارش و توزیع فصلی – تغییر غلظت دی اکسید کربن در اتمسفر – فراوانی و شدّت حوادث آتش‌سوزی در جنگل‌ها – شدت و فرکانس تغییرات اقلیمی
دی اکسید کربن نقش مهمی در فتوسنتز گیاهان بازی می‌کند؛ بنابراین، در صورت وجود آب و مواد مغذی کافی، افزایش دی اکسید کربن، بهره‌وری جنگل‌ها را افزایش می‌دهد؛ البتهنبود آب و مواد مغذی کافی، باعث بر هم خوردن این چرخه می‌شود.
ب- باد
باد،درحالت کلی مخرب نیست؛اما اگر سرعت باد از حد متعارف بگذرد؛ قدرت تخریب پیدا می‌کند. بادهای گرم و سوزان به‌خصوص در نواحی گرم‌سیری و حاره، بسیار مضر بوده و موجب تبخیر و تعریق بیش از حد برگ‌ها و حتی خود درختان می‌شوند. گاهی نیز برگ‌ها را سوزانده و درختان را می‌خشکانند. خسارت بادهای شدید به نسبت نیروی باد و شیوه عمل آنها و طبیعت نبات‌های جنگلی متفاوت است. بادهای تند سبب شکستگی، ریشه‌کن شدن و حرکت دادن ریشه‌های درختان می‌شوند. بادهای سخت و تند، آسیب جدی به جنگل‌ها و مزارع وارد می‌کنند. انسان نیز نابخردانه به یاری عوامل تخریب طبیعی برمی‌خیزد. چنین روش ناهنجاری در طول تاریخ، به‌ویژه در چند سال اخیر در پیرامون کویرهای ایران و استان‌های خوزستان، فارس، کرمان، یزد و … صورت گرفته است. قطع درختچه‌های کویری برای تهیه سوخت و زغال، طی صدها سال موجب گسترش کویر و پیشروی آن به سوی شهرها شده و بسیاری از مزارع سرسبز و خرم و روستاهای آباد که روزگاری تپش زندگی در فضای آنها موج میزد، به کام کویر فرو رفته‌اند.
ج- گرمای شدید
حرارت زیاد در سال‌های خشک‌سالی، عناصر نوزاد جنگل‌ها را دستخوش آسیب‌های جدی می‌کند. گاهی آنها را سوزانده و از بین می‌برد و زادآوری آنها را مشکل می‌کند.
د- یخبندان‌ها
یخبندان‌های زودرس پاییزه و همچنین یخبندان‌های دیررس بهاره،آسیب‌های جدی به درختان جنگلی وارد می‌نماید.
هـ- خشکی‌ها
خشکی بر اثر عوامل جوی (کمبود بارندگی) پدید می‌آید. در چنین شرایطی،حرارت شدید ناشی از تابش آفتاب، سبب افزایش تبخیر رطوبت خاک شده و در نتیجه، میزان ذخیره آن را در خاک کاهشمی‌دهد. این معضل بیشتر در نواحی دارای بارندگی سالیانه کم، خودنمایی می‌کند.
و-باران‌های شدید
اگر باران در فواصل نامنظم و به صورت رگبار تند و شدید ببارد، سبب دریدگی برگ‌ها می‌شود؛ به‌ویژه اگر همراه با وزش باد تند باشد.
ز-سیلاب‌ها
اگر زمین جنگل در حالت طبیعی خود – یعنی اسفنجی و متخلخل باشد – آب‌های ناشی از بارندگی شدید،در زمین فرو می‌روند و از جریان یافتن غیرعادی آن در سطح زمین (که از عوامل پیدایش سیل است)، جلوگیری می‌شود.حال اگر حالت طبیعی زمین جنگل، به علت عوامل غیرطبیعی، به‌ویژهبر اثر چرای دام‌ها از میان رفته باشد، آب‌ها در سطح زمین راه افتاده و موجب ایجاد سیل می‌شوند و مهم‌ترین خسارت سیل به جنگل‌ها می‌رسد.
تأثیر آتش سوزی
آتش‌سوزی بر مواد مصرفی گیاهان، باقیمانده‌های چوبی و مواد آلی خاک تأثیر می‌گذارد. این عامل باعث تغییر ساختار پوشش گیاهی به مرور زمان می‌شود و به طور کلی تأثیر زیادی در حفظ توازن و بالانس اکوسیستم‌های طبیعی دارد، اما آتش‌سوزی‌هایی که ناشی از اقلیم و فعالیت‌های انسانی هستند، به عنوان یک عامل تهدید کننده برای جنگل‌ها و تنوع زیستی به شمار می‌روند.
تأثیر عوامل انسانی
تأثیر جاده بر تخریب جنگل
راه‌های ارتباطی و جاده‌ها به عنوان شاهرگ‌های حیاتی یک جامعه محسوب می‌شوند؛ به طوری‌که در صورت عدم توسعه و گسترش آنها حیات توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه مختل می‌شود، ولی از طرف دیگر، جاده‌سازی به عنوان یکی از عوامل تخریب عرصه‌های طبیعی به شمار می‌آید؛ به گونه‌ای که امروزه این موضوع به عنوان یکی از معضلات اساسی حوزه آبخیز مطرح است؛ به‌خصوص وقتی که به صورت اصولی و علمی، طراحی و اجرا نگردد، به طور مستقیم و غیرمستقیم تأثیرات منفی زیادی روی محیط به‌جا می‌گذارد.
یکی از پیامدهای منفی جاده‌سازی غیراصولی، تخریب محیط‌زیست و عرصه‌های منابع طبیعی در طول و مجاور مسیر جاده است. احداث هر جاده‌ای باعث تغییراتی در پوشش گیاهی و وضع زمین منطقه می‌گردد و این تغییرات در بیشتر موارد موجب خسارات زیادی می‌شود. در جریان احداث جاده، سطح وسیعی از عرصه جنگل‌ها و مراتع در طول و حاشیه مسیر آن تخریب شده و حجم بسیار زیادی خاک و سنگ از محل خود جابه‌جا می‌گردد. خاک‌های جابه‌جا شده یا روی اراضی مجاور ریخته شده که موجب مضاعف شدن شدت تخریب محیط‌زیست می‌شود یا به‌طور مستقیم وارد آبراهه‌ها و رودخانه‌ها شده و در نهایت به صورت رسوب وارد مخازن سدها، تالاب‌ها، دریاچه‌ها، دریاها گشته و حتی بارسوب‌گذاری در بستر رودخانه‌ها باعث تغییر مورفولوژی آنها و ایجاد فرسایش رودخانه‌ای می‌شود. علاوه بر آثار مستقیم احداث جاده آثار غیرمستقیم آن در دراز مدت تأثیر شدیدتری بر تخریب جنگل دارند. عموماً احداث جاده‌ها باعث دسترسی بیشتر به منابع طبیعی می‌شود که پیامد آن، استفاده بی‌رویه از منابع جنگلی برای تهیه چوب و همچنین استفاده‌های تفریحی و گردشگری از این منابع است. همچنین احداث خطوط انتقال برق و آب و … و راه‌های فرعی و نیز اجرای سایر طرح‌های عمرانی، وقوع لغزش‌های متعدد در مسیر جاده و تشدید فرسایش از پیامدهای تأسیس جاده در جنگل است.
تأثیر چرای دام و حضور جنگل نشینان
حضور جنگل‌نشینان نقش عمده‌ای در تخریب توده‌های جنگلی دارد. شیوه زندگی جنگل‌نشینان به شکلی است که بیشتر نیازهای اساسی خود را از جنگل تأمین می‌کنند. اکثر جنگل‌نشینان به فعالیت‌های دامداری و کشاورزی می‌پردازند. وجود دام علاوه بر آسیب غیر قابل جبرانی که بر زادآوری خاک منطقه دارد، به دلیل نیاز به تأمین علوفه در زمستان موجب می‌شود که جنگل نشینان به قطع درخت یا سرشاخه‌زنی اقدام نمایند. همچنین فعالیت‌های کشاورزی موجب تغییر کاربری زمین‌های جنگلی می‌شود؛ به‌طوری‌که عمده جنگل‌نشینان اقدام به قطع درختان جنگلی و کشت درختان مثمر باغی کرده که موجب تغییر در اکوسیستم جنگلی و تغییر در تنوع زیستی توده‌های جنگلی می‌شوند.
تأثیر فعالیت های صنعتی روی تخریب جنگل
بر اثر پیشرفت صنعت، عناصر مختلف محیط تغییر یافته و بین عناصر بسیط زمین و آب و هوا در مناطق مختلف، عدم تعادلی ایجاد که باعث تغییر در محیط زندگی جانوران و نباتات می‌شود. مثلاً دود گوگردی که از کارخانه مشهور نیکل در منطقه انتاریو واقع در آمریکای شمالی متصاعد می‌شود و روی رستنی‌ها می‌نشیند، درختان و جنگل‌های آن محدوده را کاملاٌ از بین برده، محیط نامساعدی ایجاد نموده است و خاک دامنه‌های آن رو به فرسایش گذاشته که به جای جنگل‌های سبز و خرم، فقط معدودی نباتات پست روی دامنه‌ها دیده می‌شود. به طور کلی دود کارخانه‌ها آثار نامطلوبی روی گیاهان داشته و مانع رشد آنها می‌گردد . مقایسه رشد درختان اطراف کارخانه‌های شیمیایی در اطراف شهرها با درختان مشابه در سایر مناطق، مؤید این نظریه است.
تأثیر تفرج روی تخریب جنگل
آثار توریسم و گردشگری روی جنگل را می‌توان به طور کلی به دو بخش اساسی آثار مثبت و آثار منفی تقسیم کرد. آثار مثبت آن شامل منافع اقتصادی حاصل از صنعت توریسم و ایجاد اشتغال، تبادل فرهنگی و افزایش فرهنگ عمومی جامعه به‌خصوص جنگل‌نشینان و ساکنان مجاور جنگل، استفاده مردم بومی از امکانات به‌وجود آمده به‌موجب گسترش گردشگری و به‌طورکلی قطع وابستگی ساکنان به جنگل است که میتواند موجب حفظ و پایداری بیشتر جنگل شود، اما در قبال آثار مثبت توریسم در صورتی که دید حفاظتی برداشته شود،آثار منفی آن بسیار بیشتر از آثار مثبت آن است. ایجاد ساختمان‌ها و توسعه راه‌ها به طور مستقیم موجب از بین رفتن پوشش گیاهی و خاک منطقه می‌شود. آلوده شدن محیط‌زیست بر اثر رهاسازی زباله‌ها که بخشی از آنها به‌مدت طولانی در طبیعت باقی می‌مانند و همچنین به هم خوردن تعادل اکوسیستم با حضور انسان در طبیعت از آثار جبران‌ناپذیر تفرج و گردشگری است. با وجوداین با مدیریت و برنامه‌ریزی درست می‌توان با کنترل آثار سوء گردشگری از منافع اقتصادی آن بهره‌مند شد.
انواع تخریب از لحاظ تأثیر بر تنوع زیستی
تخریب یکی از خصوصیات طبیعت است که بر تنوع تأثیر می‌گذارد. تنوع بالا، نتیجه یکسری شرایط متغیر مدام است و سطوح متعادلی از تخریب باعث می‌شود تا سطح بالایی از تنوع به‌دست آید. از طرف دیگر، تخریب با شدت‌های بالا و پایین باعث کاهش تنوع می‌شود. در جوامعی که تخریب پی در پی صورت می‌گیرد، تعداد اندکی از گونه‌ها، قدرت تحمل این شرایط را خواهند داشت و در جوامع با تخریب غیرمداوم و گاه‌به‌گاه، یک یا تعداد کمی از گونه‌ها از نظر رقابتی غالب شده و باعث حذف گونه‌های دیگر می‌شوند و در هر دو مورد، غنای گونه‌ای و تنوع جوامع پایین خواهد بود. ولی با توجه به اینکه در سطوح متوسط تخریب، فضای کافی در نتیجه این نوع تخریب باز می‌شود، بنابراین هیچ گونه‌ای نمی‌تواند از نظر رقابتی غالب شود و در نتیجه، غنای گونه‌ای به حداکثر می‌رسد و جوامعی با تنوع بالا به وجود می‌آید.
نظریه تخریب حد واسط
بر اساس این نظریه پیش‌بینی می‌شود که بیشترین مقدار از تعداد گونه‌ها، در سطوح متوسط از تخریب اتفاق می‌افتد. ارتباط بین غنای گونه‌ای و شدت عوامل تخریب اغلب به صورت یک منحنی زنگوله‌ای(bell- shape) است. در سطوح خیلی پایین از عوامل تخریب، غنای گونه‌ای نیز پایین است، زیرا رستنی‌ها تحت سلطه تعداد کمی از گونه‌های غالب در رقابت هستند. نظریه تخریب حد واسط یک مدل غیرمتعادل است؛ زیرا در آن فرض شده است که در حالت تعادل، ترکیب گونه‌ای نادر است و بیشترین غنای گونه‌ای زمانی اتفاق می‌افتد که ترکیب گونه‌ای به طور مداوم در حال تغییر باشد. در این نظریه، غنای گونه‌ای تابعی از فرکانس، تراکم یا اندازه تخریب نیست، بلکه یک نتیجه‌ای از پاسخ گونه‌ها به چندین تخریب همزمان است.
آثار هیدرولوژیکی تخریب سطح جنگل
تاج پوشش درختان جنگلی و چگونگی توزیع مکانی آنها اثر مهمی بر هیدرولوژی و فرسایش خاک دارد؛ به‌طوری‌که پوشش جنگلی نقش مهمی را در بخشی از چرخه هیدرولوژیکی از طریق جذب هوای بارش‌ها، توزیع مکانی و زمانی آنها، کاهش سرعت برخورد قطرات باران بر سطح زمین تبخیر و تعریق، کاهش رواناب و افزایش نفوذ آن ایفا می‌کند که اهمیت فوق‌العاده در حفاظت آب و خاک دارد. پوشش گیاهی، خاک را در مقابل فرسایش آبی از طریق کاهش تولید رواناب و افزایش نفوذ آب در خاک حفظ می‌کند و انرژی قطرات باران را به وسیله اندام‌های هوایی به خصوص تاج پوشش کاهش می‌دهد. بنابراین تخریب حوضه‌های آبخیز جنگلی، گذشته از تأثیر عمیق بر محیط‌زیست سر آب رودخانه‌ها، آثار مهمی هم در پایاب آن دارد. افزون بر این تأثیر پوشش گیاهی بر چرخه هیدرولوژیک به مقیاس زمانی و مکانی بستگی دارد؛ به‌طوری‌که بررسی واکنش هیدرولوژیک در مقیاس حوزه آبخیز نیز به همین دلیل کار بسیار پیچیده‌ای است.
منابع جنگلی تخریب نشده به طور معمول دارای حداقل تولید رواناب و رسوب در بین تمامی اکوسیستم‌ها هستند. با تخریب جنگل هیدرولوژی اقلیم و حیات فون و فلور تغییر می‌یابد و چشم‌انداز منطقه نیز به صورت زنجیره‌ای دستخوش نوسان می‌شود.
آثار تخریب بر خاک
افزایش جمعیت از یک سو نیاز به تفریح و اسکان از سوی دیگر تخریب خاک و منابع طبیعی را به همراه دارد. رشد سریع جمعیت در شمال ایران و نیاز روز افزون به منابع غذایی یکی از دلایل اصلی تغییر جنگل و مرتع به کشاورزی بوده است. همین امر تغییرات چشمگیری را در کیفیت منابع خاک و آب رودخانه در پی داشته است. یکی از مهم‌ترین و معمولی‌ترین مشکلات در تغییر کاربری از جنگل و مرتع به اراضی کشاورزی، کاهش مواد آلی خاک و در نتیجه کاهش در توزیع و پایداری خاکدانه‌ها می‌باشد. مطالعات کیفیت خاک در شناسایی آثار مدیریت‌های متفاوت در عرصه‌های کشاورزی و منابع طبیعی از جمله تخریب مراتع و جنگل‌ها و احیای اراضی از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ به صورتی که این مطالعات منعکس‌کننده آثار مدیریت بر کیفیت پایدار در هر منطقه به منظور جلوگیری از تخریب خاک، ایجاد و تثبیت تولید پایدار و حفظ محیط زیست است. کاهش کیفیت فیزیکی خاک بر اثر تغییر کاربری و ویلاسازی از دیگر نتایج تخریب جنگل است.
آثار تخریب جنگل بر فرسایش خاک و افزایش سیل
یکی دیگر از پیامدهای تخریب جنگل، افزایش سیلاب و به طبع آن شسته شدن و فرسایش بیشتر خاک است. علت این پدیده، کاهش نفوذپذیری آب در نتیجه کاهش پوشش گیاهی است که نهایتاً منجر به شسته شدن خاک سطحی و جاری شدن سیل می‌شود. آثار تغییرات پوشش گیاهی بر فرسایش خاک را در جنوب شرقی آسیا بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که سیلاب در مناطقی که کاهش سطح جنگل صورت گرفته به شکل چشمگیری افزایش یافته است.