از هرس سبز چه می دانید؟ قسمت اول تهیه و تنظیم: مهندس سیما داریوش

98-1-54

اصول تربیت و هرس
گیاهان باغبانی
رشد و نمو گیاهان را با تغییر در شرایط محیطی یا دستکاری در خود گیاه می‌توان تنظیم کرد، برای رسیدن به چنین تغییراتی در گیاه از روش‌های فیزیکی مانند آرایش کردن
(TRAINING) و هرس کردن
(PRUNING) یا از روش‌های شیمیایی نظیر کاربرد مواد تنظیم‌کننده رشد استفاده می‌شود. واژه تربیت کردن گیاهان به معنی آغاز تکنیک‌ها و روش‌هایی است که برای تنظیم اندازه، شکل و جهت رشد گیاه به کار می‌روند. هرس کردن یا حذف قسمت‌هایی (جوانه، شاخه، برگ و گل میوه) از گیاه همراه با عمل تربیت انجام می‌گیرد. تا گیاه به شکل یا فرم معینی ایجاد شود. به عنوان مثال، تربیت درختان میوه و گیاهان زینتی به اشکال مختلف یا حصار. تربیت گیاهان باید در مراحل اولیه رشد انجام شود. هرس منظم برای حفظ شکل و تعادل فیزیولوژیکی لازم برای گلدهی و میوه‌دهی ضروری است. تربیت گیاهان باغی همیشه نیاز به هرس ندارد، به طوری که در برخی گیاهان بالارونده مانند گوجه‌فرنگی، خیار و برخی از لوبیاها باید آنها را به قیم بست تا برگ‌هایشان از نور کافی برخوردار شوند، این کار به شکل غیرمستقیم گلدهی و میوه‌دهی را تحریک می‌کند و باعث می‌شود که میوه آنها تمیز بماند.
هدف از هرس
هرس گیاهان باغی به طور عمده به سه دلیل زیر انجام می‌گیرد:
1ـ تنظیم اندازه گیاه
2ـ به‌دست آوردن شکل یا فرم معین
3ـ بهبود کارآیی یا باروری گیاه (تنظیم کمیت و کیفیت محصول)
هرس اثر پا کوتاه‌کنندگی در گیاهان دارد؛ به‌عنوان مثال، کوتاه کردن منظم درختچه‌های زینتی و گیاهان حصار باعث می‌شود که آنها ارتفاع مناسبی
داشته باشند.
هرس درختان میوه، سبب تولید تاجی مناسب برای سهولت در برداشت می‌شود. هدف دیگری که بر اثر تربیت و هرس کردن گیاه به‌دست می‌آید، ایجاد اسکلتی مناسب با شکل مشخص و معین است. برای رسیدن به این مقصود باید در مراحل اولیه رشد درختان، شاخه‌های اصلی انتخاب و مشخص شوند تا اسکلت آینده درخت تشکیل شود. شاخه‌های اصلی انتخاب شده باید از فضای کافی برخوردار باشند به طوری که پس از رشد در سال‌های آینده و رسیدن به نمو کامل، میزان سایه‌اندازی آنها به حداقل ممکن برسد. علاوه بر آن زاویه بین شاخه‌های فرعی (CROTCH) باید به قدر کافی باز باشد، زیرا این موضوع مانع از شکستن شاخه‌ها بر اثر میوه‌دهی زیاد می‌شود، اگر این زاویه کم باشد فرم‌دهی اسکلت درخت ضعیف است.
تکنیک‌های هرس
هرس گیاهان یکی از روش‌های مهم در باغبانی است که شامل حذف قسمتی از تاج و مقداری از سیستم ریشه گیاه می‌شود تا بدین طریق تعادل لازم بین مراحل جنسی و رویشی ایجاد شود. هرس تاج (اندام‌های هوایی) تعدد نقاط رشد را کاهش داده و مصرف ازت و سایر عناصر ضروری را بیشتر کرده و به کارگیری هیدرات‌های کربن را کاهش می‌دهد؛ بنابراین هرس، تاج رشد رویشی را تحریک می‌کند و مرحله رشد زایشی را به تأخیر می‌اندازد. معمولاً گیاهان جوان و قوی را باید هرس سبک انجام داد. هرس سنگین گیاهان قوی، تشکیل جوانه‌ گل و بلوغ را به تأخیر می‌اندازد. از طرف دیگر، گیاهان باغ‌های قدیمی و مسن به انجام هرس شدید نیازمند هستند تا قدرت و جوان‌سازی آنها تحریک شود. هرس ریشه گیاهان سبب کاهش جذب ازت شده، رشد رویشی و تقاضا برای هیدرات‌های کربن کم می‌شود که در نتیجه، هیدرات‌های کربن تجمع یافته و تشکیل جوانه گل را تحریک می‌کنند. زمانی که نسبت C:N زیاد باشد، گلدهی محقق می‌شود اگر هرس شدید روی شاخه‌های قوی انجام گیرد، این نسبت کم می‌شود و رشد رویشی صورت می‌گیرد. تعادل بین مراحل رشد رویشی و زایشی در گیاهان که در نتیجه هرس ایجاد می‌شود، با نسبت کربن به نیتروژن (C:N) بیان می‌شود؛ بنابراین هرس شاخه و ریشه برای گلدهی و باردهی درختان میوه بسیار ضروری است.
اصطلاحات هرس
جوانه انتهایی (APLCAL BUD APEX): نوک ساقه یا بالاترین جوانه موجود بر روی ساقه را گویند.
جوانه چوب: جوانه‌ای که بر اثر رشد آن، شاخه تولید می‌شود.
جوانه گل: جوانه‌ای که مولد گل یا خوشه گل است.
زاویه برگی: زاویه بین یک برگ و ساقه‌ای که روی آن قرار دارد.
جوانه راکد (Dormant bud): جوانه‌ای است که در زاویه برگی قرار گرفته، اما فعال نیست؛ مگر اینکه شاخه‌ها صدمه ببینند.
شاخه پیشاهنگ: شاخه‌ای که رشد فعال و به صورت انتهایی قرار دارد و هر ساله بر رشد آن افزوده می‌شود.
شاخه جانبی (LATERAL SHOOT): شاخه‌ای که از رشد جوانه جانبی موجود در زاویه برگی ساقه ایجاد می‌شود.
شاخه عقیم: شاخه‌ای است که به طور کامل رشد نکرده و جوانه انتهایی آن سقط شده است. این نوع شاخه رشد بیشتری نمی‌کند.
شاخه سال جاری: شاخه‌ای است که بر اثر رشد جوانه فصل جاری ایجاد می‌شود.
چوب یکساله: شاخه یا رشدی است که حداکثر یک سال عمر دارد.
حذف گل‌های خشک: هرس و حذف گل‌های خشک و پژمرده یا غلاف‌های نارس محتوی بذر را گویند.
جوانه‌گیری: حذف جوانه‌ها یا شاخه‌های اضافی را به هنگام آغاز رشد جوانه‌گیری نامند.
سرزنی شاخه‌های علفی: حذف و هرس انتهای شاخه‌های نرم، علفی و در حال رشد را که به کمک انگشتان دست انجام می‌گیرد، پنسمان گویند.
سیخک: شاخه‌ کوتاهی که رشد کندی دارد و خوشه‌های جوانه گل روی آن تشکیل می‌شود.
پاجوش: شاخه‌ای که معمولاً از ریشه گیاه در زیر خاک یا در سطح زمین منشأ می‌گیرد. پاجوش‌ها شاخه‌هایی نابارور و ناخواسته‌اند.
نرک: شاخه‌ای است نابارور و نامطلوب که به شکل عمودی روی شاخه‌های مسن ایجاد می‌شود و معمولاً برگ‌های آن از برگ‌های درخت بالغ کاملاً مشخص و کوچک‌تر است. گاهی ممکن است در روی تنه درخت نیز
رشد کند.

روش‌های هرس کردن
1-هرس شاخه
هرس در گیاهان ممکن است به دو حالت سرزنی یا حذف کامل شاخه‌ها انجام شود. سرزنی عبارت است از حذف قسمت انتهایی شاخه‌های اصلی یا تنه که سبب حذف اثر غالبیت انتهایی می‌شود و به دنبال آن جوانه‌های جانبی زیر محل برش فعال می‌شوند. در دراز مدت سرزنی باعث تولید گیاهی کوچک‌تر و متراکم نسبت به گیاه هرس نشده می‌شود. حذف کامل یعنی بریدن شاخه‌ها از تنه اصلی به صورت کامل.
حذف کامل باعث بزرگ‌تر شدن اندازه گیاه می‌شود، اما شاخه‌ها در مقایسه با گیاه هرس نشده بیشتر باز هستند. به هر حال سرزنی، هرس سبک‌تری نسبت به حذف کامل است. در هرس درختان میوه معمولاً ترکیبی از دو روش فوق استفاده می‌شود. در تربیت و هرس گیاهان باغی سرزنی به عنوان عامل اولیه و اساسی در شکل‌دهی و ایجاد تاج لازم است، در حالی که انجام حذف کامل شاخه پس از ایجاد گیاه اهمیت دارد. در نهایت شاخه‌های خشک شده، بیمار، ضعیف و متداخل را باید حذف کامل کرد.

نحوه بریدن شاخه در هرس
نحوه برش اندام‌های گیاه برحسب خصوصیات آن مقدار جزیی متفاوت است. شاخه‌های چوبی جوان و یکساله را که معمولاً‌ قطری در حدود 5/0 تا 1 سانتیمتر دارند باید به کمک قیچی باغبانی و با برشی حدود نیم سانتی‌متر بالاتر از جوانه قطع کرد؛ به طوری که این برش به صورت مایل و در جهت مخالف جوانه انجام گیرد. بریدن و حذف شاخه‌های چوبی و سنگین که دارای قطری بیش از 3 تا
4 سانتیمتر هستند باید طی سه مرحله با استفاده از قیچی‌های دسته بلند و یا اره انجام پذیرد. نکته مهم اینکه، حتی‌الامکان باید برآمدگی (زایده‌ای) از شاخه قطع شده روی تنه درخت باقی نماند و حداکثر اندازه قسمت باقیمانده از 3 میلی‌متر تجاوز نکند تا امکان ترمیم زخم محل برش وجود داشته باشد. در نهایت محل برش در شاخه‌های قطور با چسب پیوند پوشانیده می‌شود.

2-هرس پوست
این نوع هرس در فصل رشد رویشی گیاه انجام می‌شود. در این حالت با زخم کردن یا حذف پوست، هیدرات‌های کربن و هورمون‌های رشد در اندام‌های هوایی واقع در بالای زخم تجمع یافته و موجب تحریک تمایزیابی جوانه‌های گل در شاخه‌های تیمار شده می‌شود. روش‌های مختلفی برای هرس پوست وجود دارد که شکاف‌زنی، حلقه‌زنی و طوقه‌برداری، سه روش مهم آن هستند. در شکاف‌زنی، پوست ساقه یا شاخه‌های اصلی با خطوطی موازی در زیر جوانه خراش داده می‌شود. این روش نسبت به دو روش دیگر کارآیی کمتری دارد. درختان بالغ و قوی به حلقه‌زنی یا طوقه‌برداری واکنش خوبی نشان می‌دهند، اما درختان بسیار جوان پاسخ‌ خوبی به این عمل نمی‌دهند. در حلقه‌زنی، حلقه‌ای کامل در پوست ساقه بریده می‌شود. در طوقه‌‌برداری با استفاده از سیم، حلقه‌ای به دور ساقه برای مدت 6 ماه بسته می‌شود یا نواری از پوست به ضخامت 5 تا 10 میلی‌متر برداشته می‌شود.

3-هرس گل و میوه
با توجه به اینکه سطح برگ و میزان فتوسنتز یک گیاه مقداری مشخص است. اگر تعداد گل‌ها و میوه‌ها، که محل جذب مواد فتوسنتزی (هیدرات‌های کربن) هستند به روشی کم شود، تعادل لازم برای تولید محصول مرغوب حاصل می‌شود. در عمل با انجام هرس گل و میوه (تنک کردن) با روش فیزیکی و یا با استفاده از مواد شیمیایی این نتیجه به‌دست می‌آید. مواد مختلفی مانند NAA و سوین برای تنک شیمیایی
به‌کار می‌روند.