98-1-58
قسمت اول
مهندس غلامحسین ظفری
مقدمه
انواع مهم آفات چوب عبارتند از شاهپرك‌ها، سوسک‌ها، سوسك‌هاي پردار و كرم‌هاي آنها، موريانه‌ها، سوسك صدادار (كرم چوب نيز ناميده مي‌شود)، سوسك‌هاي خانگي و زنبور چوب كاج، جزء حشراتي هستند كه به چوب‌هاي بريده و به مصرف كار رسيده صدمه مي‌زنند.
موريانه‌ها در اغلب مناطق گرمسير و از جمله در بسياري از مناطق زراعي و منازل روستايي و شهري و مراتع با انبوهي فراوان وجود دارد. اهم نباتات زراعي مورد حمله موريانه‌ها عبارتند از:
الف ـ درختچه‌ها و درختان غير مثمر و زينتي شامل نخل زينتي، اكاليپتوس، كهور، سنجد، زيتون، گره، گل‌سرخ، گل ياس، برهان و….
ب ـ درختان و نهالستان‌هاي گياهان مثمر که شامل خرما، مركبات، زردآلو، مو، انار، سيب و انجير و….
ج ـ گياهان زراعي شامل گندم، ذرت، گوجه فرنگي، پنبه، سيب‌زميني، آسپاراگالوس و….
د ـ گياهان مرتعي و چراگاه‌ها.
ح ـ خسارت موريانه‌ها منحصر به نباتات نبوده و به اماكن مسكوني و محصولات انباري نيز حمله‌ور مي‌گردند. وجود موريانه‌ها در اماكن مسكوني شهري موجبات ترس و وحشت صاحبان آنها را فراهم آورده، به‌طوري‌كه مالكين اينگونه خانه‌ها با قيمتي به مراتب كمتر املاك آلوده خود را مي‌فروشند. وحشت از اين آفت به واسطه خسارت شديد آن به تيرهاي چوبي سقف اتاق‌ها، در و پنجره‌هاي چوبي، پايه‌هاي چوبي، تختخواب، صندلي، مبل، صندوق چوبي، فيبر، قاب‌هاي چوبي جاي عكس، دكورهاي چوبي و مقوا، كارتن، كاغذ، كتاب، كيسه‌كاغذي جاي سيمان، پاكت‌هاي كاغذي جاي انواع پودرها، نخ‌هاي پنبه‌اي موجود در قالي و پارچه‌‌ها و حتي به چرم است. علائم خسارت معمولاً موقعي ظاهر مي‌شود كه كار تخريب در مراحل پاياني خود است.
خلاصه‌اي از بيولوژي موريانه‌ها
در علم طبقه‌بندي حشرات، موريانه‌ها در راسته Isoptera «مساوي بالان» قرار داده شده‌اند. اين حشرات را از روي شكل سر و تعداد بندهاي شاخك و چشم‌هاي ساده و مركب و شكل دندانه‌هاي موجود در آرواره بالا و شكل پيش گرده و تعداد بندهاي پنجه پا و اندازه و رنگ جثه افراد بالدار و افراد كارگر و افراد سرباز به چند خانواده تقسيم مي‌كنند. قابل ذكر است كه موريانه‌ها از حشرات اجتماعي بوده و به صورت كلني زندگي مي‌كنند. معمولاً هر كلني به وسيله يك موريانه نر (شاه) و يك موريانه ماده (ملكه) تأسيس مي‌شود. از اين دو جنس پس از جفت‌گيري و تخم‌ريزي توسط ملكه نوزاداني به وجود مي‌آيد كه برحسب نياز كلني به افراد كارگر و سرباز (افراد عقيم) و افراد نر و ماده (افراد بارور) تبديل مي‌گردند. در بين افراد هر كلني تقسيم كار وجود داشته و هر فرم از آنها كار مشخص و معيني را به انجام مي‌رسانند. داراي بدني نرم هستند. سينه‌شان كاملاً به شكم متصل شده است و داراي قطعات دهاني خُردكننده هستند. كارگرها و سربازها بدون بال و نازا مي‌باشند. فاقد چشم و بي‌رنگند، ماده‌ها و نرهاي جنسي رنگيني هستند و داراي دو جفت بال‌هاي متشابه نازك و غشايي هستند كه در موقع استراحت روي پشت حيوان پهن مي‌شود و بعد از پرواز عروسی می‌افتد. دگرديسي آنها تدريجي است و در حدود 1800 گونه وجود دارد كه بيشتر در مناطق استوايي و گرم وجود دارند. موریانه‌ها از نظر زندگی و همچنین ساختمان برخی از اندام‌های خارجی بدن شباهت زیادی به مورچه‌ها دارند، در قدیم به موریانه‌ها، مورچه‌های سفید نیز گفته می‌شد.
موريانه‌هاي خانواده
Hodoter mitideae
اين خانواده جزء موريانه‌هاي پست بوده و بر طبق مشاهدات افراد جنسي و بالدار كامل هر كلني در سال يك‌بار از لانه خارج می‌شوند و به پرواز در مي‌آيند. جوانه بال در افراد بارور در اوايل پائيز ظاهر شده (مهرماه) و كم‌كم رشد كرده و در اواسط زمستان به رشد كامل مي‌رسند. افراد جنسي پس از تكميل و در بعدازظهر روزهايي كه بارندگي صورت گرفته باشد براي تشكيل كلني‌هاي جديد از لانه بيرون آمده و دسته‌دسته به پرواز درمي‌آيند. عده زيادي از اين موريانه‌ها توسط پرندگان شكار مي‌گردند. پس از مدتي پرواز به زمين نشسته و بال‌هاي خود را از دست مي‌دهند. در اين موقع نيز به وسيله مورچه‌ها شكار مي‌شوند. تعدادي از موريانه‌ها كه باقي مانده‌اند و موفق به انتخاب جفت و كشف پناهگاه شده‌اند در لانه مستقر شده و پس از جفت‌گيري تخم‌گذاري مي‌نمايند. در هر كلني اين خانواده از چهار شكل افراد شناخته شده و موريانه‌ها ديده مي‌شود. افراد جنسي يا بارور شامل نرها و ماده‌ها كه پس از تكميل بال‌ها وظيفه تكثير كلني و توليد مثل را برعهده مي‌گيرند. افراد غيرجنسي شامل كارگران كه با جمعيت انبوه خود (بيش از 90 درصد جمعيت هر كلني) عهده‌دار كار توسعه لانه، تهيه غذا و دادن آن به نوزادان و ساير افراد، و ليسيدن نوزادان و ساير افراد مي‌باشد. سربازان كه با آروارهاي بالايي قوي و داس مانند خود وظيفه دفاع از لانه و افراد موجود در آن را برعهده دارند. تمام فرم‌ها از جمله كارگران داراي چشم‌هاي مركب مي‌باشند. وجود چشم مركب در كارگران آنها را قادر مي‌سازد كه در روشنايي روز نيز در سطح خاك به فعاليت خود ادامه دهند. اين افراد در مراتع و چراگاه‌ها، ساقه گياهان مرتعي و در اراضي زراعي كاه و كلش باقي مانده نباتات زراعي خاصه گندم و جو را به قطعات كوچك تقسيم كرده و به داخل لانه خود مي‌برند و ذخيره مي‌نمايند. به اين سبب خانواده «Hodoter mitideae» را موريانه‌هاي دروگر مي‌نامند و در تمام مناطق خوزستان مي‌توان اين خانواده را مشاهده نمود. لانه آنها برحسب شرايط در زير زمين يا روي آن بنا مي‌گردد. لانه تپه‌اي شكل اين موريانه‌ها روي زمين نيز ديده شده است.
موريانه‌هاي خانواده
Termitideae
افراد اين خانواده از موريانه‌هاي عالي بوده و همانند ساير موريانه‌ها اجتماعي بوده و در هر كلني آن چهار شكل از افراد مشاهده مي‌گردد. موريانه‌هاي تعيين هويت شده از اين خانواده متعلق به دو جنس Amitermes
و mieroeerotermes بوده‌اند از جنس mieroeerotermes يك گونه به نام M.diversus و از جنس Amitermes يك گونه به نام A.viIis تشخيص داده شده‌اند. گونه M.diversus به‌طور وسيع با جمعيتي انبوه در تمام منطقه پراكنده شده است. ايجاد كلني‌هاي جديد در اينگونه غالباً با پرواز موريانه‌هاي جنسي كامل بالدار صورت مي‌گيرد. پرواز در طي سال در دو مرحله انجام مي‌گيرد. مرحله اول در اوايل بهار و مرحله دوم در اوايل پاييز، انبوهي جمعيت در پروازهاي بهاره بسيار زيادتر است. معمولاً پرواز در اواخر روزهايي كه بارندگي شده است به وقوع مي‌پيوندد. موريانه‌هاي بالدار كامل در هنگام پرواز نورگرا بوده و در هنگام غروب تجمع آنها در اطراف لامپ‌ها به وضوح ديده مي‌شود. بعد از پرواز به زمين نشسته و بال‌هاي آنها مي‌افتد. آن عده از موريانه‌هايي كه از دست شكارچي‌ها رهايي يافته و موفق به انتخاب جفت و يافتن پناهگاه شدند پس از استقرار در لانه جفت‌گيري كرده و بعد از چندي به وسيله حشره ماده يا ملكه تخم‌ريزي شروع مي‌گردد. لانه‌هاي كوچك‌تري در اطراف كلني اصلي اينگونه ديده شده است كه در آنها تعدادي موريانه كارگر و سرباز و پوره‌هاي نر و ماده به سر مي‌برند. اين لانه‌هاي كوچك به وسيله كانال‌هايي با لانه اصلي در تماس بوده‌اند. براي دسترسي به مواد غذايي و همچنين پرواز افراد جنسي بالدار كامل تعدادي كانال پيچ در پيچ كلني اصلي را به مواد مورد تغذيه يا به فضاي آزاد مرتبط مي‌سازد.
مهم‌ترين تیره‌های موريانه‌هاي
چوب خشك:
1ـ تيره Kalotermitidae
2ـ تيره Hodoter mitideae
3ـ تيره mitidae Rhinoter
4ـ تیره Termitideae
بررسي نحوه
خسارت موريانه‌ها
الف ـ نحوه خسارت روي درختان و درختچه‌هاي زينتي: موريانه‌های مشاهده شده روي اين قسم از گياهان از گونه m.diversus است. امكان آلودگي در زمان كاشت قلمه‌ها و يا درختچه‌ها زياد است، اما اين بدان معني نيست كه درختان بزرگ از حمله در مصون باشند. نحوه خسارت به قلمه و درختچه بدين صورت است كه بافت چوبي آنها توسط آفت خورده شده و در نتيجه موجب كُند شدن و قطع جريان شيره گياهي، و در نهايت مرگ نهال يا درختچه مي‌گردد. ديده شده است كه درختان بزرگ (اكاليپتوس) بر اثر حمله اين آفت خشك شده‌اند. صدمه به واسطه استقرار موريانه در حد فاصل چوب و پوست درخت و تغذيه از بافت كامبيوم و ضايع ساختن آن و قطع جريان شيره پرورده بوده است. ضمناً سوراخ‌هايي نيز در داخل بافت چوبي درخت ايجاد مي‌نمايد. مشاهده گرديده كه كلني‌هاي موريانه در پاي ريشه گل ياس در عمق حدود40 سانتي‌متري استقرار يافته و با ايجاد كانال روي تنه درختچه به ساقه‌هاي نازك‌تر دسترسي پيدا كرده و با حفر سوراخ به داخل اين ساقه‌ها رفته و از بافت چوبي آنها تغذيه نموده و آنها را به صورت لوله‌هاي توخالي مبدل ساخته و بدين طريق موجب خشك شدن ساقه مي‌گردد.
ب ـ نحوه خسارت به نهال‌ها و درختان مثمر: موريانه‌های مشاهده روي اين قسم از گياهان از گونه
M.diversus هستند. آفت علاوه بر قلمه‌ها و نهال‌ها به درختان بزرگ نيز حمله مي‌نمايند. نحوه خسارت روي نهال‌های جوان نخل بدین صورت دیده شده که آفت با ایجاد سوراخ به زیر جوانه تنه‌ها (قلب درخت) رفته و در آنجا استقرار يافته و با تغذيه از آن و ليف‌ها و برگ‌هاي اطراف آن موجبات فساد و گنديدگي آنها را فراهم ساخته به طوري كه با كشيدن برگ‌هاي مياني آنها به‌راحتي از تنه جدا مي‌گردند و بدين طريق باعث خشك شدن نهال مي‌شوند. ضمناً ساقه و تنه درختان بزرگ خرما نيز مورد حمله قرار مي‌گيرند. به‌طور كلي ميزان خسارت به درختان تا حدود 20درصد برآورد مي‌گردد. صدمه وارده توسط موريانه‌ها به درختان و نهال‌هاي مركبات هم از طريق ريشه و هم از طريق ساقه است. ريشه‌هاي مورد حمله توخالي مي‌گردند و قدرت جذب آب و مواد غذايي را از دست داده و در نهايت خشك مي‌گردند. خسارت وارده به درختان انجير، زردآلو و سيب بدين شكل است كه آفت با احداث كانال روي تنه و نفوذ به داخل ساقه، در بين پوست و چوب درخت مستقر شده و با قطع آوندها موجب اختلال در جريان شيره نباتي شده و ضعف و مرگ گياه را به دنبال مي‌آورند.
ج ـ نحوه خسارت روي گياهان زراعي: بوته‌هاي ذرت و گوجه‌فرنگي و پنبه مورد حمله m.diversus واقع شده و با خالی شدن ساقه آنها تدریجاً خشک می‌گردند کاه و كلش و ساقه گندم و جو توسط موريانه‌هاي هود و ترميتيده به قطعات کوچک تقسیم می شوند و توسط آنها به داخل لانه حمل و ذخیره می‌گردد. همچنین دیده شده است که غده سیب‌زمینی در خاک نیز مورد حمله موریانه هود و ترمیتیده قرار گرفته به‌طوري كه محصول از كيفيت و كميت می‌افتد.
د ـ نحوه خسارت در مراتع و چراگاه‌ها: در اين گونه اراضي دو نوع موريانه جمع‌آوري شده است.
Ananthotermes Vagans بيشترين خسارت را به مراتع وارد مي‌سازد. اين آفت ابتدا گياهان مرتعي را به قطعات كوچك تقسيم مي‌نمايد، سپس آنها را در اطراف سوراخ ورودي لانه خود جمع مي‌نمايد. بعداً آنها را به داخل برده و در جاي مخصوصي انبار مي‌كند. شدت خسارت در بعضي از سال‌ها زياد است؛ به‌طوري كه موجبات ترس دام‌‌داران را فراهم مي‌سازد. علاوه بر گونه فوق يك نوع ديگر از خانواده
Termitideae و از جنس Amiterimes در زير پهن گاو در چراگاه‌ها جمع‌آوري شده است كه تاكنون خسارتي از جانب اينگونه ملاحظه نگرديده است.
و ـ نحوه خسارت روي مواد انباري: روي غله انباري خاصه گندم سه گونه مشاهده و برآورد شده است كه به ترتيب 5، صفردرصد، 2درصد و 10درصد خسارت وارد ساخته‌اند. خسارت بدين طريق است كه آفت با استفاده از گل و مواد دفعي خويش و فضولات دامي، كلوخه‌هايي به شكل تپه از دانه غلات ساخته و در اطاقك‌ها و دالان‌ها تعبيه كرده و در آن سكني گزيده و به فعاليت مي‌پردازند. كلوخه‌هاي حاصل از موريانه هود و ترمیتیده بزرگ‌تر از کلوخه‌های ترمیتیده است.گندم‌های آلوده نمدار و اغلب به كفك آلوده شده و تيره رنگ و بدبو گرديده و از كيفيت مي‌افتند.
راه‌هاي جلوگيري از خسارت موريانه‌ها به ساختمان‌ها
1 ـ در مناطق گرمسير و نيمه‌گرمسير غير از زمين‌هاي مرتفع و بيشتر از 1870 متر از سطح دريا و يا جاهايي كه از قشر ضخيمي از شن‌هاي متحرك پوشيده شده باشند، در معرض حمله موريانه‌هاي زيرزميني هستند.
2 ـ خانه‌هايي كه از بتن ساخته مي‌شوند يا قسمت خارجي آنها به وسيله فلز يا شيشه ايزوله شده است، از خطر حمله موريانه‌ها در امان نيستند، مگر اينكه تمهيداتي براي جلوگيري از ورود موريانه‌ها به داخل ساختمان اندیشیده شود. تنها نداشتن تير و ستون چوبي در داخل ساختمان دليل فقدان موريانه‌ها در ساختمان نخواهد بود.
ادامه دارد