98-6-32
جنگل‌های کشورمان را با چه معیارهایی می‌توانیم ارزیابی کنیم؟ قسمت اول
اشاره:
انسان بین تمامی موجودات زنده، یکی از مؤثرترین آنها در تغییر شرایط جوامع گیاهی و جانوری بوده است؛ زیرا قادر است در سایه قوه عاقله خود، محیط زندگی را بر طبق اراده خویش تغییر دهد و بر آن مسلط شود.
تعداد کمی از مناطق طبیعی روی کره زمین باقی مانده است که توسط انسان به هر طریقی دچار تغییر نشده باشد. بر اثر پیشرفت علم و به‌وجود آمدن تمدن، شهرنشینی و صنعت بر زندگی انسان سایه افکنده و نیازهای جدیدی را برایش ایجاد نموده است؛ به نحوی که گریز از آن اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد.
زمانی که اجزای متشکل محیط طبیعی تحت تأثیر عوامل خارجی قرار نگرفته باشند، اغلب در یک حالت تعادل باقی می‌مانند و چنین حالت متعادلی به واسطه ایجاد اختلال تدریجی یا یک تغییر ناگهانی در بسیاری از اکوسیستم‌های طبیعی از هم پاشیده می‌شود. هم اکنون 900 میلیون نفر از مردم کشورهای در حال توسعه دچار سوء تغذیه شدید هستند. همچنین 90 میلیون نفر هر ساله به جمعیت جهان اضافه می‌شوند که نیازمند تأمین غذا هستند. این آمار بیانگر آن است که نیاز به منابع غذایی بیشتر و از طرفی کمبود منابع آب و خاک تهدیدی برای محیط‌زیست
فراهم می‌نماید.
انسان‌ها در رابطه با نیازهای خود به طور آگاهانه یا ناخودآگاه در جنگل دخالت می‌کنند. بنابراین زمین تحت تأثیر تغییرات شدید محیطی با عاملیت فعالیت‌های انسانی است. طبق آمار فائو در 20 سال اخیر، سالانه 16 میلیون هکتار از مساحت جنگل‌های جهان تخریب شده است. جنگل‌های ایران با مساحتی حدود 4/12 میلیون هکتار
7 درصد مساحت کشور را شامل می‌شوند (FAO,2002). از میان 5 منطقه رویشی در سراسر ایران، مهم‌ترین منطقه رویشی بر اساس تراکم، تاج پوشش و تنوع گونه‌ای، منطقه خزری است.
در طول دهه‌های اخیر این جنگل‌ها توسط دخالت‌های انسانی مورد تعرض قرار گرفته‌اند. دسترسی آسان و فراوانی و تنوع محصولات جنگلی با ارزش به افزایش تراکم جمعیت و ایجاد مناطق مسکونی جدید و فعالیت‌های جنگل‌زدایی منجر شده است. براساس آمار منتشر شده از سوی سازمان جنگل‌ها، سطح جنگل شمال در فاصله سال‌های 1334تا 1346به میزان 7/4 درصد و در فاصله سال‌های 1346تا1374 به میزان
1/7 درصد کاهش یافته است. کاربری و پوشش اراضی ثابت نیست و غالباً بر اثر فعالیت‌های انسانی دستخوش تغییر و
تحول می‌شود.
با توجه به تغییرات وسیع کاربری‌ها و تخریب جنگل در سال‌های اخیر، تولید نقشه گستره جنگل و بررسی روند تغییرات آن در دوره‌های زمانی منظم ضروری است. نقشه‌های منابع جنگلی به صورت سنتی از طریق داده‌های مزبور به جنگل، شامل تصاویر هوایی و برداشت‌های زمینی تهیه می‌شدند. به هر حال فناوری‌های مدرن، تکنیک‌های سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و سنجش از دور (RS) و استفاده از منابع ماهواره‌ای، ابزار متنوع و اقتصادی‌تری برای نقشه‌برداری جنگل هستند.
تصاویر حاصل از داده‌های ماهواره‌ای و عکس‌های هوایی با عنوان منابع جدید اطلاعاتی، کاربردهای فراوانی در زمینه‌های مختلف، نظیر بررسی منابع‌طبیعی، جنگل‌داری، مرتع‌داری، حفاظت خاک و مدیریت منابع آب دارند؛ به‌طوری‌که می‌توان با حداقل هزینه و بیشترین سرعت در مقایسه با سایر روش‌ها به شناسایی منابع، تهیه نقشه و ارزیابی آن پرداخت.
از طرف دیگر با رشد روز افزون فناوری در زمینه تصویربرداری و استفاده از فنون سنجش از دور، دریچه‌های جدیدی برای پردازش تصاویر و در نهایت تبیین و تفسیر آنها روی بشر گشوده می‌شود؛ به‌طوری‌که دانشمندان ریاضی، آمار و فیزیک توانسته‌اند ده‌ها نوع مدل برای پردازش تصاویر طراحی نمایند. بسیاری از تصاویر ماهواره‌هایی مانند تصاویر سنجنده‌های TM و ETM از قدرت تفکیک طیفی خوبی برخوردارند و می‌توانند در شناسایی عرصه‌های جنگلی از سایر کاربری‌های منطقه مفیدتر واقع شوند. مطالعات صورت گرفته در زمینه مدل‌سازی تخریب جنگل را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد:
دسته اول بررسی‌هایی که سطح تخریب یافته جنگل را در یک دوره زمانی برآورد نموده‌اند و دسته دوم شامل بررسی‌هایی است که در جهت مدله کردن تخریب جنگل با استفاده از فناوری RS و GIS صورت
گرفته است.
خلاصه طرح مسائل
همان طور که آتشفشان‌ها باعث تغییرات در محیط‌زیست می‌گردند، فعالیت‌های انسان هم به عنوان عامل اصلی تغییر در اکوسیستم‌ها به حساب می‌آیند. به طور کلی بشر میتواند جوامع گیاهی را با اجرای عملیات تخریبی به سوی انحطاط سوق دهد یا میتواند با به‌کار بردن اصول فنی و علمی، در تنوع زیستی پوشش‌های زیستی سهیم باشد و جنگل را به تکامل واقعی خود برساند. تبدیل جنگل به کمپ، اراضی زراعی و خصوصاً قطع درختان جنگلی دامنه‌ها و از بین بردن پوشش سبز آنها و استفاده از شیب‌های تند برای کشت و زرع، ایجاد شیار در امتداد خاک و استفاده تفرجی از جنگل که موجب کاهش تنوع زیستی و خسارت به خاک و زادآوری می‌شوند، از عمده عوامل تخریب جنگل به‌شمار می‌روند و خسارت‌های زیادی به ثروت عمومی کشورها وارد ساخته‌اند. عواملی از جمله تغییرات اقلیمی، قطع یکسره برای کشاورزی، بهره‌برداری نادرست، جنگ، بیماری‌ها، آتش‌سوزی و چرای دام در کشورهای جهان سوم بیشترین میزان از تخریب و کاهش سطح جنگل‌ها را به وجود آورده است.
امروزه، علاوه بر فشارهای محیطی و محدودیت‌های حاصل از رشد جمعیت، توسعه صنعتی و تخریب زیستگاه‌ها نیز در حال گسترش بوده که این عوامل به طور مستقیم و غیرمستقیم توسط فعالیت‌های انسانی به وجود می‌آیند. در حال حاضر انسان مهم‌ترین عامل تعیین کننده برای پویایی و پایداری اکوسیستم‌های جنگلی است.
وضعیت جنگل‌ها در ایران و جهان
طبق آخرین آمار سازمان ملل متحد
2/1 میلیارد هکتار از جنگل‌ها در طی یک دهه اخیر تخریب شده‌اند. اگر این روال به همین ترتیب ادامه یابد، در آینده نه چندان دور، زمین تبدیل به بستری غیر قابل زندگی خواهد شد. این گزارش کل مناطق جنگلی جهان را 9/3 میلیارد هکتار و سرانه جنگل در جهان را 6/0 میلیون هکتار اعلام کرده است. همچنین طی سال‌های 2000 تا 2005 به طور متوسط، سالانه 18/0 درصد از سطح جنگل‌های جهان کاسته شده است.
در حدود 3/7 درصد از اراضی ایران جنگلی هستند. 12 میلیون هکتار از زمین‌ها در کشور جنگل هستند که 5/93 درصد طبیعی و بقیه دست کاشت‌اند. بر اساس آمار سازمان مدیریت بحران کشور، سالانه در حدود ده هزار هکتار از جنگل‌های کشور
تخریب می‌شود.
آمار جنگل‌های کشور در گذشته
18 میلیون هکتار بوده، اما در حال حاضر، سطح این جنگل‌ها به 12 میلیون هکتار رسیده است که اکثراً به صورت جنگل‌های تخریب‌یافته و غیر اقتصادی هستند.
جنگل‌های مخروبه به طور عمده در محدوده روستاهایی واقع شده‌اند که روستاییان معیشت خود را از این جنگل‌ها تهیه می‌کنند. این جنگل‌ها نه تنها به سمت اقتصادی شدن برنامه‌ریزی نشده‌اند، بلکه در هر زمان فقط بهره‌برداری از آنها مدنظر بوده است. میزان تولید چوب در ایران نزدیک به 900 هزار متر مکعب و میزان واردات این محصول 84 هزار متر مکعب در سال برآورده شده است که بدین ترتیب، حجم واردات چوب در مقایسه با تولید این محصول رقم ناچیزی است.