98-12-42
حاصل اجرای پروژه‌های آبخوان‌داری استان کردستان
اشاره:
استان کردستان با مساحتی بالغ بر 29000 کیلومتر مربع در نوار مرزی غرب ایران واقع شده و جزء استان‌های زاگرس نشین (زاگرس شمالی) می‌باشد.
این استان تامین کننده آب و سرشاخه سه حوزه بزرگ آبریز کشور (خلیج فارس، دریای خزر، دریاچه ارومیه) است و از لحاظ شاخص‌های فنی به 5 حوزه آبخیز اصلی(سفیدرود، سیروان، زرینه رود، زاب، کرخه) و دو حوزه آبخیز فرعی قزلچه سو و سیمینه رود قابل تقسیم می‌باشد.
معرفی حوزه‌های آبخیز استان کردستان:
1- حوزه سفید رود:
با بیشترین مساحت یعنی 1400246 هکتار معادل 37/48درصد سطح استان بوده و شهرستان‌های قروه، دهگلان، بیجار و دیواندره را تحت پوشش خود قرار می‌دهد. متوسط بارندگی حوزه 360میلی‌متر و حجم نزولات جوی آن 04/5 میلیارد متر مکعب و حجم رواناب آن 61/1 میلیارد متر مکعب است و ضریب هرزاب حوزه 32 درصد و اقلیم غالب منطقه نیمه خشک فراسرد می‌باشد.
2- حوزه سیروان:
با مساحت787857 هکتار معادل21/27درصد سطح استان،شهرستان‌های سنندج، سروآباد و مریوان و بخش کوچکی از شهرستان کامیاران را شامل می‌شود. متوسط بارندگی حوزه 576 میلی‌متر و حجم نزولات جوی 538/4 میلیارد متر مکعب و حجم رواناب آن 9/2 میلیارد متر مکعب و ضریب هرزاب آن 64درصد و اقلیم غالب منطقه مدیترانه‌ای فراسرد می‌باشد.
3- حوزه زرینه رود:
با مساحت 522271 هکتار معادل 24/18درصد سطح استان و شامل محدوده شهرستان سقز می‌باشد. متوسط بارندگی حوزه 518 میلی‌متر و حجم نزولات جوی7/2 میلیارد متر مکعب و حجم رواناب آن 29/1 میلیارد متر مکعب و ضریب هرزاب آن 48درصد و اقلیم غالب منطقه مدیترانه‌ای فراسرد می‌باشد.
4- حوزه زاب:
با مساحت 129639 هکتار معادل 48/4 درصد سطح استان، در محدوده شهرستان بانه می‌باشد. متوسط بارندگی حوزه 756 میلی‌مترو حجم نزولات جوی 98/0 میلیارد متر مکعب و حجم رواناب آن 77/0 میلیارد متر مکعب و ضریب هرزاب آن 79درصد و اقلیم غالب منطقه مرطوب خیلی سرد می‌باشد.
5- حوزه کرخه:
با مساحت 49167 هکتار معادل 7/1درصد استان، تنها بخشی از شهرستان کامیاران را شامل می‌شود. متوسط بارندگی حوزه 544 میلی‌متر و حجم نزولات جوی آن 267/0 میلیارد متر مکعب و حجم رواناب آن 099/0 میلیارد متر مکعب و ضریب هرزاب آن 37 درصد و اقلیم غالب منطقه مرطوب خیلی سرد می‌باشد.
حوزه فرعي سيمينه رود
اين حوزه در جوار حوزه زرينه رود واقع شده است. متوسط بارندگي ساليانه اين حوزه 509 ميلي‌متر و حجم نزولات آسماني در آن 191 ميليون مترمکعب مي‌باشد.
حوزه فرعي قزلجه سو
اين حوزه در کنار حوزه سيروان واقع شده است. بارندگي و حجم نزولات ساليانه اين حوزه به ترتيب 572 ميلي‌متر و 219 ميليون مترمکعب مي‌باشد. که در ساليان اخير با ايجاد مسير انحرافي بخشي از آب خروجي آن به طرف درياچه زريوار منحرف شده است.
عملیات آبخیزداری
عملیات آبخیزداری شامل، عملیات مکانیکی، بیومکانیکی، اجرای پخش سیلاب و تغذیه سفره‌های زیر زمینی وعملیات بیولوژیکی و مدیریتی می‌باشد.
عملیات مکانیکی:
شامل سازه و بندهای کوتاه سنگی ملاتی و سنگی گابیونی به منظور تعدیل و کنترل سیلاب و جلوگیری از انتقال رسوب به پایین دست می باشد.
عملیات بیومکانیکی:
شامل عملیات بانکت بندی و عملیات فارو در اراضی شیبدارمی‌باشد که در اراضی که پوشش گیاهی تخریب شده و نفوذپذیری آن به حداقل رسیده و آب حاصل از بارندگی براحتی تبدیل به رواناب شده و از دسترس خارج می گردد، به منظور مهار این آبهای سرگردان و تقویت پوشش گیاهی منطقه و تغذیه چشمه‌ها و رودخانه، اجرا می شود.
عملیات پخش سیلاب و تغذیه سفره‌های زیر زمینی:
این پروژه دردشت‌های شرق استان و در محدوده آبخوان‌ها که قطب تولید دو محصول مهم گندم و سیب زمینی می‌باشد عملیاتی می‌گردد. در این روش درمناطق دشت و در مسیر روخانه‌های بزرگ با ایجاد بندهای انحرافی و احداث کرت اقدام به هدایت سیلاب به این محدوده می‌شود که ضمن کنترل سیلاب و به حداقل رساندن خسارات احتمالی سیلاب، فرصتی ایجاد می‌کندتا امکان تزریق این حجم وسیع آب به آبخوان‌ها و سفره‌های زیر زمینی میسر و ممکن گردد که این اقدام باعث به تعادل رسیدن سطح آبهای زیر زمینی و ممانعت از شور شدن آبهای زیر زمینی و همچنین جلوگیری از فرونشست این دشت‌ها می‌گردد.
عملیات بیولوژیکی و مدیریتی:
اقدامات بیولوژیکی جزء عملیات اصلاحی و احیایی مراتع به حساب می آید ودر مراتعی که طی سالیان متمادی دراثر چرای بی‌رویه دام و خشکسالی و بروز حریق و بهره برداری غیر اصولی گیاهان دارویی و خوراکی تخریب شده، به اجرا در می آید و عملیات کپه کاری، بذرپاشی و بذرکاری و قرق مراتع از جمله این اقدامات می باشد.
عملیات اجرایی آبخیزداری و آبخوان‌داری سال 98 با اعتبارات صندوق‌توسعه ملی
درسال 1398 اعتبار اجرایی پروژه‌های آبخیزداری با عنایت و توجه ویژه مقام معظم رهبری به بحث منابع طبیعی و آب و خاک و مخصوصاً به آبخیزداری، از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی به مبلغ 25 میلیارد تومان تامین گردید که این اعتبار بصورت هم زمان در 10 شهرستان استان و در 19 زیر حوزه به مساحت 60000 هکتار به اجرا درآمده است.
عملیات اجرایی شامل، عملیات سازه ای همچون بندهای کوتاه سنگی ملاتی و سنگی گابیونی به حجم 56500 مترمکعب، احداث بند خاکی 7 مورد در شرق استان و همچنین 122 هکتار عملیات بانکت بندی و 8100 هکتار عملیات بیولوژیکی و اصلاح و احیاء مراتع بوده است که به اجرا درامده و در دهه مبارک فجر افتتاح و به بهره‌برداری رسید.
نتیجه اثر بخشی اقدامات و عملیات آبخیزداری:
– کنترل فرسایش و رسوب تا سقف 10 الی 15 متر مکعب در هر هکتار
– افزایش نفوذ پذیری و تغذیه چشمه‌ها 75 الی 100 متر مکعب درهر هکتار
– تقویت پوشش گیاهی و افزایش تولیدعلوفه حدود 100 الی 150 متر مکعب درهکتار
– حمایت از شغل‌های موجود و رونق تولید در بخش کشاورزی و دامداری
– ممانعت از بروز سیل و حفاظت از تاسیسات روستایی و راه‌های مواصلاتی و اراضی کشاورزی و مراکز جمعیتی شهرها و روستاها
– جلوگیری از انتقال رسوب به سد‌های مخزنی و افزایش طول عمر مفید سدها
– ایجاد رونق اقتصادی وجلوگیری ازمهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها وممانعت از توسعه زندگی حاشیه نشینی و حلبی‌آباد‌ها
پروژه‌های شاخص آبخیزداری و آبخوان‌داری استان کردستان
پروژه آبخیزداری و آبخوان‌داری
حوزه آبخیز چمقلو
ویژگی‌های حوزه‌آبخیز چمقلو وضرورت اجرای پروژه
حوزه آبخیز چمقلو با مساحت 03/73 کیلومتر مربع شامل 8 زیر حوزه در شرق استان کردستان و شهرستان قروه واقع گردیده است. این حوزه دارای 5 روستا شامل: قلعه لان، پیرباباعلی، جامه شوران، چمقلو، تازه‌آباد خلیل و تازه‌آباد جامه شوران با جمعیت 2066 نفر و تراکم جمعیتی 29 نفر در کیلومتر مربع می‌باشد. آمارهای موجود جمعیتی موید رشد منفی جمعیت از سال 1375 تا 1395 در این منطقه می‌باشد که از جمله عوامل این روند نزولی، بروز خشکسالی و بحران کم آبی می‌باشد. بارندگی 350 میلی‌متر و حجم کل نزولات جوی26 میلیون مترمکعب و حجم رواناب سالیانه حدوداً 12 میلیون مترمکعب از ویژگی‌های بارز اقلیمی حوزه است. از کل مساحت حوزه 69 درصد اراضی ملی و مراتع و 31 درصد مستثنیات و مستحدثات می‌باشد. بخش قابل توجهی از 337 بهره بردار منطقه، با توجه به ظرفیت 4636 واحدی دام به مراتع و دامپروری وابسته هستند.
رودخانه اصلی حوزه با نام چمقلو به طول 7/24 کیلومتر، دبی متوسط سالانه 15 مترمکعب برثانیه و فرسایش بالادست 4 تن بر هکتار در سال می‌باشد. برداشت از سطح آبهای زیرزمینی از طریق 42 حلقه چاه، 13 چشمه و 6 رشته قنات صورت می‌پذیرد که با توسعه کشاورزی موجب افت سطح آبهای زیر زمینی به مقدار 36 متر نسبت به سال مبنای اندازه‌گیری (1366) تا کنون در حوزه گردیده است. اهمیت کشاورزی به عنوان یک اصل در توسعه پایدار کشور و همچنین سیر قهقرای سطح ایستابی منطقه و هدر رفت خاک، الزامات به کارگیری اقدامات آبخیزداری و آبخوان‌داری را در حوزه بیش از پیش نمایان می‌سازد. از این رو در سال 1398 پروژه احداث 7 مورد بند خاکی از محل صندوق توسعه ملی با اعتبار 43244 میلیون ریال توسط معاونت آبخیزداری آغاز گردید. از قابلیت‌های ارزشمند این پروژه می‌توان به نفوذ سالیانه 2/8 میلیون مترمکعب رواناب به آبخوان دشت دهگلان اشاره کرد.
اهداف:
– مدیریت ریسک سیلاب و کاهش هدر رفت جریان‌های سطحی
– افزایش زمان تمرکز حوزه و تخلیه تدریجی سیل به منظور سازگاری با سیلاب
– تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیر زمینی دشت دهگلان به میزان 8 میلیون مترمکعب
– کنترل فرسایش و ممانعت از انتقال رسوب به پایین دست
– ایجاد فرصتی در طبیعت به منظور استقرار پوشش گیاهی
– گسترش چشم اندازهای طبیعی و گردشگری در حوزه
مشخصات سازه‌های طراحی شده:
1- سازه CH1
ارتفاع کل 6 متر
ارتفاع مفید 5 متر
عرض سرریز 35 متر
حجم خاکریزی 12550 مترمکعب
حجم خاکبرداری 1920 متر مکعب
حجم مخزن 135400 مترمکعب
2- سازه CH2
ارتفاع کل 4 متر
ارتفاع مفید 4 متر
عرض سرریز 35 متر
حجم خاکریزی 6270 مترمکعب
حجم خاکبرداری 505 متر مکعب
حجم مخزن 89850 مترمکعب
3- سازه CH3
ارتفاع کل 6 متر
ارتفاع مفید 5 متر
عرض سرریز 35 متر
حجم خاکریزی 12500 مترمکعب
حجم خاکبرداری 1085 متر مکعب
حجم مخزن 125800 مترمکعب
4- سازه CH4
ارتفاع کل 4 متر
ارتفاع مفید 3 متر
عرض سرریز 35 متر
حجم خاکریزی 5900 مترمکعب
حجم خاکبرداری 450 متر مکعب
حجم مخزن 42370 مترمکعب
5- سازه CH5
ارتفاع کل 3 متر
ارتفاع مفید 2 متر
عرض سرریز 35 متر
حجم خاکریزی 3200 مترمکعب
حجم خاکبرداری 350 متر مکعب
حجم مخزن 16600 مترمکعب
6- سازه CH6
ارتفاع کل 3 متر
ارتفاع مفید 2 متر
عرض سرریز 35 متر
حجم خاکریزی 3520 مترمکعب
حجم خاکبرداری 360 متر مکعب
حجم مخزن 18050 مترمکعب
7- سازه CH7
ارتفاع کل 3 متر
ارتفاع مفید 2 متر
عرض سرریز 35 متر
حجم خاکریزی 4250 مترمکعب
حجم خاکبرداری 370 متر مکعب
حجم مخزن 14500 مترمکعب
مشخصات کلی بندهای خاکی:
اعتبار کل 43244
میلیون ریال
حجم مخزن 442570 مترمکعب
حجم خاکریزی 48190 مترمکعب
حجم خاکبرداری 5040 مترمکعب
عملیات مکانیکی 8530 متر مکعب
پروژه پخش سیلاب میهم
ویژگی‌های حوزه آبخیز «میهم»
و ضرورت اجرای پروژه
حوزه آبخيز ميهم با مساحتي برابر با 6497 هكتار که در بحث کاربری 60 درصد این اراضی ملی و 40 درصد اراضی زراعی است و در جنوب شرقي شهرستان قروه و در حوزه آبخيز رودخانه شور واقع شده است که يکی از سرشاخه‌هاي اصلي رودخانه تلوار به شمار می‌رود. دبی متوسط سالانه رودخانه اصلی این حوزه بالغ بر 28 مترمکعب بر ثانیه می‌باشد. این حوزه شامل 8 روستا به نام‌های مجید‌آباد، میهم‌علیا و سفلی، نعمت‌آباد، ولی‌آباد، شکر‌آباد، میمنت‌آباد و ظله‌جوب می‌باشد که متشکل از 791 خانوار با جمعیت 2748 نفر است. متوسط بارندگي اين حوزه حدوداً 341 ميلي‌متر در سال است.
برداشت بي‌رويه از آبهای زير زمينی و بدنبال آن افت شديد سطح ايستابی سبب شد تا وزارت نيرو دشت قروه را منطقه بحرانی و ممنوعه اعلام کند.
افزايش جمعيت و امنیت غذایی، توسعه بخش کشاورزی و صنعت، ضرورت استفاده بهينه از منابع آب وخاك را بیش از پیش نمایان می‌سازد. این مهم مديريت آبخيزداری استان را بر آن داشت تا با يک تدبير اساسی در اين خصوص وارد عملیات‌های میدانی شود. از اين رو در سال 1376 پروژه کنترل و پخش سيلاب ميهم را در عرصه ای بالغ بر 70 هکتار طراحی و زمینه را برای توسعه آن در سال‌های آتی ایجاد نمود.
اهداف طرح:
1- تداوم موجودیت منابع آبی
2- ایجاد زمینه‌های توسعه پایدار با هدف کاهش مهاجرت جوامع محلی
3- سازگاری با سیلاب و افزایش تابآوری منطقه در مواجه با جریان‌های سهمگین
4- جلوگیری از انتقال رسوب و تثبیت کف و دیواره‌های رودخانه
اثر‌بخشی پروژه
نتیجه‌ی بررسی‌های انجام شده بر اساس تحقیقات میدانی، مؤید تغذیه سفره آب زيرزمينی دشت چهاردولی به میزان 8/14 میلیون مترمکعب در سال می‌باشد.
اقدامات تکمیلی
پروژه مرمت پخش سیلاب با هدف افزایش ظرفیت آبگیری و نفوذ در سال 1397از محل صندوق توسعه ملی با اعتبار 8438 میلیون ریال در دستور کار معاونت آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان کردستان قرار گرفت. این عملیات در سطح 23 حوضچه با مساحت مفید 424456 متر مر بع و حجم خاکبرداری 209291 مترمکعب انجام پذیرفت. محاسبات حجم آبگیری نشان دهنده‌ی افزایش144 درصدی از مقدار 144997 متر مکعب به 354289 متر مکعب است.
پروژه‌های مکمل و تلفیقی ساخت دو بند خاکی شامل بند خاکی شماره 1 در سال 88-89 با اعتبار 825 میلیون ریال و بندخاکی شماره 2 در سال 1397 از محل صندوق توسعه ملی و در قالب قرارداد مرمت پخش سیلاب توسط مجموعه آبخیزداری استان کردستان پس از مطالعات دقیق در مرحله اجرا قرار گرفت.
بند خاکی شماره 2 بند خاکی
شماره 1 مشخصات
3 متر 4 متر ارتفاع مفید
4 متر 5 متر ارتفاع کل
5/257 متر 190 متر طول تاج
35 متر 35 متر طول سرریز
8100 مترمکعب 16500 مترمکعب حجم خاکریزی
1100 مترمکعب 4500 مترمکعب حجم خاکبرداری
40000 مترمکعب 93000 مترمکعب حجم مخزن
9/3 هکتار 2/6 هکتار سطح آبگیر
پروژه آبخوان‌داری و تغذیه آبخوان سفره‌های آب زیر زمینی حوزه آبخیز کریم‌آباد دهگلان
آبخوان
آبخوان عبارتست از مخروط‌افكنه‌هايي با رسوبات دانه درشت كه به آساني آب را از خود عبور داده و موجبات تشکيل و تغذيه‌ي سفره‌هاي آب‌هاي زيرزميني را فراهم مي‌آورد.
چالش و راهکار موجود:
عدم توجه خردمندانه بر مصرف منابع آبي، افزايش جمعيت و رفاه همچنین کاهش نزولات جوي به واسطه تغيير اقليم و متعاقب آن برداشت‌هاي بي‌رويه از منابع آب سبب پائين رفتن سطح آب‌هاي زيرزميني و کاهش آب چاه‌ها و چشمه‌ها شده است. براي مقابله با اين کم آبي ناخوشايند، خردمندانه ترين چاره آن است که فلسفه آبخوان‌داري و آبخيزداري را پذيرفته، و با بهره وري از دانش بومي گران‌سنگ‌آبخوان‌داري با خشکسالي‌ها کنار آمده و زيستن در سرزمين‌هاي نيمه خشک را ميسر و آسان نماييم.
تعریف آبخوان‌داری و تفاوت آن با آبخیزداری:
آبخوان‌داری مجموعه اي از عمليات مكانيكي است كه با مهار و نفوذ سيلاب بر روي عرصه‌هاي آبخوان موجب احيای كمي و كيفي منابع آب و خاك، تقليل و حتي حذف خسارت‌هاي مستقيم و غيرمستقيم سيلاب و در نتيجه بهينه‌سازي محيط زيست مي شود. در صورتی که آبخيزداري يعني مديريت پايدار آبخيز، که فقط مختصص حفظ آب نيست بلکه شامل حفظ کل منابع طبيعي مي شود. در واقع آبخوان‌داري يعني آبخيزداري در زير و روي زميني. به عبارتی در آبخوان‌داری فقط به نگهداري آب روي زمين تکيه نمي‌کنيم و از زير زمين هم بهره می‌گیریم.
اهداف پروژه‌هاي آبخوان‌داري يا تغذيه‌ای
– كنترل سيلاب و جلوگيري از خسارات مالي و جاني پايين دست
– تغذيه سفره‌هاي زير زميني و افزايش بده‌چشمه‌ها و چاه‌ها
– جلوگيري از پايين رفتن سطح آب‌هاي زيرزميني و کاهش هزينه‌هاي پمپاژ
– جلوگيري از هدر رفتن جريان‌هاي سطحي
– حمايت از شغل‌هاي موجود و ممانعت از مهاجرت بي رويه
– كنترل فرسايش‌های رودخانه در سرشاخه‌هاي تلوار
– ممانعت از برداشت بی‌رویه مصالح رودخانه‌ای
ویژگی‌های حوزه آبخیز کریم آباد و ضرورت اجرای پروژه
زیر حوزه آبخیز کریم آباد با مساحت 49500 هکتار مشتمل بر 27 روستا با تعداد 3397 خانوار و جمعیتی بالغ بر 11798 نفر در شهرستان دهگلان و پایین دست سد مخزنی سورال واقع شده است. سطح زیر کشت اراضی دیم منطقه در حدود 25898 هکتار و میزان زراعت آبی حوزه 7352 هکتار جمعاً 2/67 درصد است. سطح اراضی ملی و مراتع نیز 16250 هکتار با نسبت 8/32 درصد و تعداد واحد دامی 18283 می باشد که در تحت 946 بهره بردار دام‌پرور، بهره برداری می شود. تعداد چاه تحت بهره بردای حوزه 557 حلقه چاه عمیق بوده و خروجی حوزه مشرف بر مناطق تغذیه ای آبخوان دشت دهگلان است و تراکم بالغ بر یک هزار حلقه چاه عمیق می‌باشد.
به سبب تمرکز قطب کشاورزی استان بر روی این آبخوان و تعدد چاه‌های بهره‌برداری و برداشت‌های بی رویه از آن عمق سطح ایستابی در منطقه به شدت افت پیدا نموده و اکثر چاه‌های کشاورزی با سه مرتبه تعمیق به عمق بهره برداری 150 الی 180 متری از سطح زمین رسیده‌اند.
مشخصات پروژه:
تعداد 23 بند سنگ و ملات متوالی، با حجم اجرایی 16000 متر مکعب با سطح آبگیری 300000 مترمربع وتعداد روز‌های آبگیری 120 الی150 روز در سال و حجم نفوذ و تغذیه 11700000 متر مکعب در سال که این حجم نفوذ تأمین‌کننده نیاز آبی بالغ بر 220 حلقه چاه عمیق با سطح زیر کشت 2200هکتار کشت آبی در سال می‌باشد.
مزايای پروژه
در راستاي اهداف منابع طبيعي بوده و متناسب با شرايط، استعداد، نياز و مشكلات منطقه می‌باشد مورد استقبال حوزه‌نشينان، كشاورزان و بهره‌برداران به لحاظ اقتصادي توجيه‌پذير است.