گردآورندگان: دکتر نستوه ابراهیم‌نژاد، دانشجوی دوره تخصصی
علوم دارویی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران
دکتر پیام حقیقی خوش‌خو، استادیار و عضو هیأت علمی
گروه درمانگاهی دانشگاه آزاد اسلامی کرج
دارودرمانی مؤثر که به دانش گسترده در باره بیماری‌ها، قضاوت بالینی دقیق، انتخاب داروی مناسب، تنظیم مقدار و روش تجویز صحیح با توجه به ارزیابی فواید و خطرات درمان نیازمند است، بیان علمی مدیریت و مراقبت از بیمار است که به منظور مبارزه با بیماری یا نارسایی بر پایه شناخت کامل از ارتباطات دارو و بدن انجام می‌گیرد و راهبردی مفید در کنار اجرای برنامه‌های امنیت زیستی، قرنطیه و کشتار دسته جمعی است که به کاهش انتشار بیماری‌ها و افزایش کلی در میزان بازدهی تولید کمک شایانی خواهد کرد.
دارو در کلی‌ترین مفهوم خود، ماده‌ای است که از طریق آثار شیمیایی باعث تغییراتی در عملکرد زیستی می‌شود و در اکثر موارد، مولکول دارو با مولکولویژه‌ای از سلول که نقش تنظیم‌کنندگی دارد (مولکول گیرنده)، وارد واکنش می‌شود.
داروها ممکن است منشأ طبیعی داشته باشند یا در درون آزمایشگاه ساخته شوند. داروهای طبیعی از ذخایر حیاتی (تک یاخته‌ها و پریاختگان) و ترکیبات معدنی موجود در پوسته زمین تهیه شده‌اند. منابع آلی اصلی برای تهیه داروها شامل موجودات زنده ریزبینی، گیاهان و جانوران هستند و بسیاری از آنها برای طیور، یک نوع بیگانه زیستی (Xenoniotic)به شمار می‌آیند و آثار بالقوه سمی دارند.
بسیاری از پرمصرف‌ترینپادزیست‌ها (Antibiotics) از قارچ‌هایپنسیلوم (مانند خانواده پنی‌سلین‌ها و گریزوفولوین) و باکتری‌های جنس استرپتومیس (مانند لینکومایسین، اریترومایسین، تتراسایکلین، نئومایسین و نیستاتین) و انواع باسیلوس (مانند کلیستین و باسیتراسین) استخراج شده‌اند.
برای استفاده از خواص درمانی گیاهان در سامانه‌های پرورش متراکم، معمولاً آنها را در شکل متداول کامل و دست نخورده (مانند حبه‌های سیر)، افشره (آبلیمو)، عصاره‌هایهیدروالکی یا روغنی (مانند روغن‌های فرار نعناع، اکالیپتوس و فلفل قرمز) یا در قالب محصولات ثانوی (مانند سرکه) به کار می‌گیرند. داروهای طبیعی معمولاً به صورت خوراکی و استنشاقی (حالت‌هایافشانه‌ای و تدخینی) و به ندرت به صورت تزریق مصرف می‌شوند. داروهای ساختگی متداول در صنعت پرورش طیور از راه‌های گوناگونی مورد استفاده قرار می‌گیرند که در زیر به طور اجمالی به آنها اشاره می‌شود:
تجویز در آب آشامیدنی
آب، حدود 55 تا 75 درصد وزن بدن پرنده بالغ و 65 درصد وزن تخم را تشکیل می‌دهدو در هضم، جذب، سوخت و ساز، انتقال و دفع مواد غذایی و تنظیم دمای بدن و ساختمان حیاتی سلول‌ها نقش فعال دارد.
بافت‌های بدن طیور از سه راه، آب مورد نیاز جهت فرایندهای طبیعی خود را به دست می‌آورند:
1ـ آب متابولیکی که حاصل واکنش‌های اکسیداسیون مواد مغذی آلی حاوی هیدروژن است.
2ـ آب موجود در خوراک که از میزان اندک 50 گرم در کیلوگرم تا بیش از یک هزار گرم در هر کیلوگرم ماده غذایی متغیر است.
3ـ آب آبخوری‌ها که تنها منبع آب آشامیدنی در دسترس در گله به شمار می‌آید و ممکن است ترکیبات بسیار متنوعی به اشکال محلول، معلق، کلوئید، سوسپانسیون و رسوب در داخل آن یافت شود.
بخشی از این گروه، موادی هستند که به منظور تنظیم جیره، پیشگیری، درمان یا کاهش عوارض بیماری‌ها و فشارهای محیطی (استرس) و کاهش ضریب تبدیل غذایی، به طور تعمدی و براساس برنامه‌ریزی‌های کارشناسی در آب افزوده می‌شوند. دسته دیگر که اغلب شامل یون‌های فلزی، باقیمانده‌های شیمیایی یا محصولات زیستی (Briproducts) بالقوه خطرساز هستند، به صورت غیر هدایت شونده و ناخواسته به آب مصرفی راه یافته‌اند. مهم‌ترین عوامل دارویی که از طریق آب تجویز می‌شوند، عبارتند از:
1ـ مکمل‌های غذایی
2ـ پادزیست‌ها
3ـ واکسن‌ها
4ـ اسیدی سازها (Acidifiers)
5ـ بهداشتی کننده‌های آب (Water saniltize)
6ـ داروهای ویژه‌ای که به منظور تسکین یا به عنوان درمان کمکی، حمایتی و معمولاً در یک دوز تجویز می‌شوند.
تأثیر بهینه و بیشینه (Maximum) این داروها، مستلزم حلالیت کامل آنها است. حلالیت ناکافی درمانگرها (Therapeuticagent) سبب توزیع مولکولی نامناسب و بالطبع، عدم یکنواختی در دریافت مقادیر لازم و ته‌نشینی و ایجاد ایراداتیمی‌شود که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
افزایش احتمال وقوع مشکلاتی مانند:
1ـ خوردگی آبخوری‌های فلزی
2ـ گرفتگی در سیستم آبرسانی بسته
3ـ خطر تداخلات و مقاومت‌های دارویی
4ـ رشد و تکثیر جلبک‌ها، قارچ‌ها و خزه‌ها
5ـ ایجاد لایه‌های زیستی (Biofilm)
6ـ مسمومیت‌های تاخیری
7ـ اختلالات مزمن یا تحت بالینی دستگاه گوارشی، ادراری و تنفسی
8ـ تشکیل کمپلکس‌های غیرقابل مصرف و تشدید سندرم سوء جذب
9ـ برهم خوردن تعادل مواد معدنی (به ویژه ریزمغذی‌ها)
10ـ کاهش سطح واکنش‌های ایمنی
11ـ فعل و انفعالات شیمیایی خطرناک
میزان حلالیت به موقعیت سامانه آبرسانی، کیفیت آب و از همه مهم‌تر، ویژگی‌های ساختاری و عملکردی ماده مورد نظر وابسته است. در سامانه‌هایی که آب تازه و جاری هرچه زودتر جایگزین می‌گردند، وضعیت مواد موجود در آب به سرعت تغییر می‌کند.
جنس اتصالات و ظروف و رنگ آبخوری نیز میتواند در واکنش‌های فیزیکی و شیمیایی محیط آبی مشارکت کند. به عنوان مثال، ماده ضدعفونی کننده پراکسید هیدروژن از سطح برخی پلاستیک‌ها جذب می‌شود یا دیازپام (که ممکن است به منظور ایجاد آرامش در گله‌های دچار همنوع خواری (Cannibalism) یا تحریک اشتها به کار رود). با بعضی پلاستیک‌ها، ناسازگاری شیمیایی دارد. همچنین میزان جذب نور مخازن آب و دیگر اجزای نگهدارنده آب نیز اهمیت دارد. امواج تابشی (به ویژه نور خورشید) روی مولکول‌های مختلف شناور در آب و پیوندها (به خصوص هیدروژنی و اندروالس) و رشد ریز جانداران (Microorganism) تاثیرگذار خواهد بود. به عنوان مثال، باید در همه تجهیزات آبرسانی از مواد غیر شفاف و تیره استفاده شود تا از تولید مثل رویشی نورگراها (Photo torophis و خودپرورها) (Autotrophic) که حاوی سبزینه (Chlorophyll) هستند، جلوگیری شود یا لوله‌ای که آب را از مخزن به آبخوری می‌رساند باید کمی بالاتر از کف مخزن قرار گرفته باشد تا از ورود گل‌ولای حاوی نورگراهای داخل مخزن به داخل لوله و بدین وسیله به آبخوری جلوگیری شود.
کیفیت آب نیز در ارتباطات متقابل با سایر داروها، نقش اصلی دارد. ظرفیت حلالیت آب، محدود است که به همین دلیل، هرچه میزان کل مواد محلول در آب بیشتر باشد، جای کمتری برای انحلال داروها باقی می‌ماند. عوامل فیزیکی همچون القای گرمایی با افزایش حرکات مولکول‌ها و انبساط، فضای بیشتری را در اختیار ما قرار می‌دهند، ولی بالا نگهداشتن دمای آب در مرغداری‌ها به شدت از مقدار آب مصرفی می‌کاهد، شرایط لازم برای رشد و تکثیر باکتری‌ها و ویروس‌ها را فراهم می‌آورد و استهلاک تجهیزات آبخوری‌ها را بیشتر می‌کند و ممکن است روی ویژگی‌های داروها، آثار غیرقابل پیش‌بینی داشته باشد و سطح تولید را به سرعت پایین بیاورد.
