98-8-46
مهندس ساسان آل ابراهیم ، مهندس جمشید ثابتان فدایی
• در میان گیاهان علفی یا گراس‌ها، این تنها گونه‌ای است که ریشه‌هایی چنین انبوه با بیومس (Biomass) زیاد تولید می‌کند.
• ریشه‌های طویل و انبوه گیاه وتیور، در اعماق خاک نفوذ کرده و همانند چنگک‌هایی توده‌های خاک را در لابه‌لای خود به دام می‌اندازد
• بقایای ریشه وتیور در خاک میتواند همانند یک کود ارگانیک عمل کرده و ضمن بهبود کیفیت خاک، آن را از مواد غذایی مفید برای محصولات کشاورزی غنی سازد.
• گیاه وتیور یکی از مهم‌ترین گیاهان مورد استفاده در پروژه‌های مهندسی زیستی (Bio Engineering) در دنیا محسوب می‌شود.
گياه وتيور در هر آب و هوايي مي‌تواند زندگي کند و حتي در خشکسالي‌هاي هندوستان خود را توانا نشان داده است. کاربردهاي گياه وتيور در مناطق كشت شده جهان به‌طور خلاصه به‌شرح زير است:
ـ کاشت آن براي کنترل فرسايش سواحل رودخانه‌ها و تثبيت آن توصيه مي‌شود.
ـ کاشت آن براي اصلاح و احياء اراضي تخريب شده و جلوگيري از بيابان‌زائي مي‌تواند مؤثر باشد.
ـ در جلوگيري از فرسايش بادي و آلودگي هوا نيز استفاده مي‌شود.
ـ در اصلاح و احياء خاک‌هاي اسيدي و سولفاتي از اهميت خاصي برخوردار است.
ـ استفاده از شاخ و برگ و ريشه آن در توليدات صنعتي و غيرصنعتي و ايجاد اشتغال از اهميت خاصي برخوردار است.
ـ در تصفيه پساب‌هاي صنعتي، شهري و کشاورزي و بهبود کيفيت آب‌هاي سطحي بسيار مؤثر است.
ـ کشت نواري آن در دامنه تپه‌ها باعث تثبيت آب و خاک و جلوگيري از فرسايش مي‌شود.
ـ از ساقه و برگ آن جهت تعليف دام‌ها استفاده مي‌شود.
ساير کاربردها شامل تثبيت خاکريز پايه‌هاي پل، جاده‌ها، ريل‌ها، حوضچه‌هاي پرورش ماهي و ميگو، جذب سموم، کودهاي شيميايي و علف‌کش‌ها، حاصلخيزي خاک‌هاي شني، شور و قليایي تحت شرايط نيمه‌خشک، کاستن شيب در اراضي تخريب پذير، طرح‌هاي آبخيزداري و حفاظت از آب و خاک صنايع دستي، تهيه نخ، ريسمان، طناب و پوشش سايبان‌ها، زيباسازي مناظر طبيعي وكاربرد روغن استحصال شده جهت مصارف پزشکي، توليد عطر و ادکلن و …
کاربرد گیاه وتیور در کنترل فرسایش سواحل رودخانه
گیاه وتیور یکی از مهم‌ترین گیاهان مورد استفاده در پروژه‌های مهندسی زیستی (Bio Engineering) در دنیا محسوب می‌شود. کارکرد خارق‌العاده و خواص ویژه این گیاه در حفاظت از خاک و حفظ و تقویت منابع آب، وتیور را به چهره‌ای جهانی تبدیل کرده، چنان‌که بانک جهانی (World Bank) از سال 1987 این گیاه را به‌عنوان راهکاری مؤثر، بی‌ضرر و ارزان برای جلوگیری از فرسایش و هدررفت خاک به کشورهای جهان معرفی کرده و در بسیاری از پروژه‌های ترویج و کشت وتیور در سراسر دنیا خصوصاً در کشورهای آفریقایی سرمایه‌گذاری کرده است. فناوری زیستی وتیور را در دنیا با نام سیستم‌های وتیوری (Vetiver Systems) می‌شناسند.
ریشه‌های طویل و انبوه گیاه وتیور، در اعماق خاک نفوذ کرده و همانند چنگک‌هایی توده‌های خاک را در لابه‌لای خود به دام می‌اندازد. همچنین اختلاط ریشه‌های وتیور با ذرات خاک، نوعی سازه کامپوزیتی را در زیر سطح به‌وجود می‌آورد که از حرکت لایه‌های خاک جلوگیری می‌کند. ساقه‌های راست و محکم این گیاه نیز قادر است انرژی جنبشی رواناب‌ها را کاهش داده و در برابر حرکت گل‌ولای مقاومت نماید. لذا چنانچه نشاهای این گیاه در کنار هم با فواصل معین و به صورت نواری در راستای خطوط تراز (هم ارتفاع) کاشته شود، همانند سدی محکم در برابر سیلاب‌ها قرار گرفته، از شدت جریان و قدرت تخریب آنها کاسته و از شسته شدن و هدرروی خاک جلوگیری می‌نماید.
در میان گیاهان علفی یا گراس‌ها، این تنها گونه‌ای است که ریشه‌هایی چنین انبوه با بیومس (Biomass) زیاد تولید می‌کند. طویل بودن ریشه‌ها و در عین حال گسترش عرضی کم و حرکت عمودی آنها به داخل زمین، خواصی را ایجاد می‌کند که بعضی از آنها عبارتند از:
ـ افزایش پایداری گیاه در خاک و استقامت آن در برابر سیلاب
ـ توانایی تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش خصوصاً در سطوح شیبدار
ـ دسترسی بیشتر گیاه به رطوبت اعماق خاک و مقاومت در برابر خشکسالی
ـ استخراج مواد مغذی از لایه‌های پایین‌تر خاک و انتقال آنها به سطح
ـ افزایش سطح تماس ریشه‌ها با آب و خاک و در نتیجه توانایی بالای جذب و ذخیره انواع آلودگی‌ها، مواد سمی و فلزات سنگین موجود در آب و خاک
ـ ترمیم و اصلاح بافت خاک و مناسب‌سازی آن برای کشاورزی
ـ عدم رقابت و مزاحمت گیاه وتیور برای بسیاری از گیاهان دیگر، از جمله درختان میوه و حتی گیاهان زراعی نظیر ذرت و برنج
ـ افزایش میزان نفوذ اکسیژن هوا به داخل خاک
ـ هدایت بخش عمده‌ای از رواناب‌ها به لایه‌های پایین‌تر زمین
ـ ایجاد چنبره‌ای در درون زمین که ذرات خاک را در کنار هم نگه می‌دارد و درعین حال همانند مویرگ‌هایی به تبادل اکسیژن، کربن و سایر مواد و عناصر با آنها می‌پردازد.
ـ بقایای ریشه وتیور در خاک میتواند همانند یک کود ارگانیک عمل کرده و ضمن بهبود کیفیت خاک، آن را از مواد غذایی مفید برای محصولات کشاورزی غنی سازد. همچنین ریشه‌های این گیاه حاوی موادی است که جوندگان موذی از جمله موش‌های صحرایی(Rats) که تهدیدی جدی برای محصولات کشاورزی هستند، را دور می‌سازد. يکي از مهم‌ترين کاربردهاي گياه وتيور، حفاظت از سواحل رودخانه‌ها در مقابل فرسايش است. اين تکنيک با همکاري سفارت هلند در کشور ويتنام با کاشت آزمايشي گياه وتيور به منظور توقف فرسايش ساحل رودخانه، ساحل حوضچه‌هاي پرورش ميگو و خاکريز حاشيه جاده‌ها در شهر دانانگ در فوريه 2002 انجام گرفت. سپس در اکتبر 2002 اداره دايک محلي مبادرت به کشت انبوه گياه وتيور درسواحل رودخانه‌هاي متعددي نمود.
با نتيجه‌بخش بودن کارهاي انجام شده، مسئولين پروژه تصميم به کشت انبوه گياه وتيور در اداره دايک‌هاي سه ناحيه ديگر شدند که در اين مرحله کشت گياه وتيور با سنگ‌چين همراه شد. اين کار باعث بهتر خو گرفتن گياه وتيور با شرايط محلي شد. کشت گياهان مقاوم به شوري در پايين‌ترين رديف کشت، باعث استحکام و ثبات بيشتر در مقابل شوري بسيار بالا و حفاظت بهتر پاشنه خاکريز شد.
با حمايت مالي بنياد دونر و کمک‌هاي فني پاول ترونگ و همکاري دانشگاه كن‌تهو، پروژه کنترل فرسايش ساحل رودخانه در دلتاي مکانک انجام شد. اراضي موردنظر 5 ماه از سال تحت سيلاب قرار مي‌گرفتند، به‌طوري که سطح آب تا ارتفاع 5 متر نسبت به فصل خشک بالا مي‌آمد و جريان شديد آب در فصل سيلاب جاري مي‌شد مضافاً نوع خاک ساحل رودخانه شامل سيلت تا لوم است که در حالت مرطوب بسيار ناپايدار و فرسايش‌پذير است. از طرفي به لحاظ توسعه اقتصادي در سال‌هاي اخير، تعداد زيادي قايق موتوري داراي موتورهاي با قدرت بالا، امواج سهمگيني را به‌وجود مي‌آوردند که موجب بدتر شدن وضعيت فرسايش سواحل رودخانه مي‌شد. با وجود اين شرايط نامساعد، گياه وتيور کشت شده در سواحل به‌خوبي پايدار و مستحکم، اراضي با ارزش زيادي را در مقابل فرسايش سيلاب حفاظت نمود.