98-1-43
رامین امینی
چکیده
از زمانی که این کره خاکی آفریده شد، چهرههای متفاوتی را به خود دیده است؛ اگر به تقسیمبندی عمده تاریخ که به پیش از حیات و پس از حیات است، نظری بیفکنیم، کره زمین همواره دستخوش تغییرات اقلیمی بوده است تا جایی که نسلهایی منقرض شده و نسلهایی نو پدید آمدهاند، اما اکنون که علم با سرعت سرسامآوری رشد میکند، این تغییر اقلیم
(Climate Change) است که توجه دانشمندان سراسر جهان را به خود جلب کرده است. افزایش بیسابقه گرمای کره زمین رخدادی است که از همین تغییر اقلیم نشأت میگیرد. براساس گزارش سازمانهای بینالمللی، یکسوم خشکیهای جهان به مساحت 5میلیارد هکتار در 110 کشور جهان در معرض پدیده بیابانزایی قرار دارند؛ درحالیکه این پدیده بعد از دو چالش عمده تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین بهعنوان سومین چالش عمده جهانی در قرن 21 ازسوی کارشناسان قلمداد میشود.
تهدید تخریب 73 درصد کل مراتع جهان به مساحت 3/3میلیارد هکتار، کاهش توان تولید خاک در 47 درصد مناطق خشک جهان، غیرقابل استفادهشدن 50 تا 70هزار کیلومتر مربع اراضی حاصلخیز در سال و بالغ بر 42میلیارد دلار خسارت سالانه به محصولات کشاورزی همراه با آثار بسیار وسیع و گسترده اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی، فوریت محیطی بهویژه فقر گسترده و تخریب منابع پایه بهعنوان تنها بخشی از آثار و پیامدهای جهانی پدیده بیابانزایی محسوب میشود.
ایران نیز نهتنها از این امر قریبالوقوع مستثنا نیست، بلکه بهدلیل شرایط اقلیمی و جغرافیایی خاص با تشدید بیابانزایی و نیز تغییر اقلیم روبهرو خواهد بود.
مقدمه
چه ما پیشینهای از چهرههایی که زمین به خود دیده است، داشته باشیم یا نه، این تغییرات روی خواهند داد و شاید این سالها نیز در معرض یکی از همین تغییرات قرار داشته باشیم. با افزایش جمعیت جهان آنچه بیش از هر زمان دیگری دارای اهمیتی خاص است، تأمین نیازهای اساسی این جمعیت روزافزون و در رأس آن، تأمین منابع آب و غذای این افراد است؛ بهطوریکه بنابه نظر بعضی از کارشناسان، درهم کنشی که جهان بارها در هزاره سوم تجربه خواهد کرد بر سر منابع آبی است.
در این میان، همزمانشدن تغییرات اقلیمی و استفاده بیرویه بشر از منابع و وضعیت ژئوپلیتیک ایران نمایانگر اهمیت و شدت این وضعیت در کشورمان است. ایران نیز چون دیگر مناطق خشک جهان که بیشتر در بین مدارات 20 و 35 درجه قرار داشته و 31 درصد مساحت کره زمین را به خود اختصاص داده است، در زمره این مناطق قرار میگیرد. این کمربند پرفشار حارهای مرزهای ایران را قطع کرده و باعث شده 91 درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک و نیمهخشک
قرار بگیرد.
گیتی
نتایج سه رصد مهم طی قرن گذشته به ستارهشناسان کمک کرد تا اطمینان حاصل کنند که جهان با مهبانگ آغاز شده است. اولین آنها این است که جهان در حال انبساط است؛ بدین معنی که فضای میان کهکشانها در حال بزرگ و بزرگترشدن است. این مشاهده به این حدس منجر شد که قبل از انبساط، همهچیز در جایی کنار هم قرار داشته است. دوم اینکه این نظریه بهخوبی قادر به توضیح فراوانی هلیم و دتریم (ایزوتوپ هیدروژن) در جهان است. دما و چگالی و محیط منبسطشونده جهان اولیه شرایط خوبی برای فراوانی تولید این هستهها است که امروز شاهد آن هستیم. دلیل سوم اینکه ستارهشناسان موفق به رصد تابش پسزمینه کیهانی پس از انفجار اولیه از هر سمت کیهان شدهاند. تابش پسزمینه کیهانی دلیل قاطعی بر تأیید آغازی اینچنین با یک انفجار برای جهان است. آنچنانکه هاوکینگ در این مورد میگوید: «این اکتشاف بینظیر، اکتشاف قرن است.»
عمر جهان
همانطور که اشاره شد، پیدایش کائنات برای انسان یک نادانسته بود و بشر میخواست بداند که این پیدایش از کجا شروع شد. آیا بهصورت یکنواخت بوده و همینگونه نیز ادامه دارد یا نه؟ چنانکه برخی اعتقاد داشتهاند کائنات همین ساختار را داشته و بدون تغییر باقی میمانند. نتیجه اینکه نظریههای مختلفی در این رابطه وجود داشت و نظریهپردازیهای زیادی میشد. یکی از این نظریهها که 4 دهه قبل ارائه شد «انفجار بزرگ» نام داشت که توانست به بسیاری از ابهامات پاسخ بدهد. این نظریه، آغاز کائنات را از یک هسته اتم در فضا و زمان صفر میداند؛ زیرا آن هنگام هنوز فضا و زمان آغاز نشده بود. تصور کنید همه کائنات در یک هسته اتم یا حتی کوچکتر از آن جای داشت و در یک لحظه، این فضا و زمان آغاز میشود؛ یعنی اینکه یک انفجار بزرگ که حاصل گرانش شدید ناشی از فشردگی بوده، شروع شد. این واقعه بین 13 تا 15میلیارد سال پیش رخ داده است، در حقیقت، این حادثه از آن نقطه صفر شروع میشود. قابل ذکر است که با وجود چنین فشردگیای، طبیعتاً دمای بسیار زیادی در لحظه کمی قبل از انفجار بزرگ حاکم بوده است. هنگامی که فضا و زمان شروع به بزرگ و بازشدن کرد، دما مداوم رو به کاهش بوده؛ بهطوریکه تخمین زده میشود وقتی فقط یک ثانیه از تشکیل کائنات میگذشت 10میلیارد کلوین نزول دما داشتهایم.
انبساط جهان بهقدری شدید رخ داده است که از اندازه کوچکتر از یک هسته اتم در یک لحظه بهاندازه کره زمین بزرگ میشد، یعنی انبساط و تورم بعد از بیگبنگ شروع شده بود، اما هنوز کهکشانها به وجود نیامده بودند. نور آغاز کائنات بود، بعد از نور، ماده ایجاد شد و شاید بعد از 2میلیارد سال از انفجار بزرگ، کهکشانها شکل گرفتند که خورشید ما یکی از ذرات کوچک آنهاست. اگر قبول کنیم بیگبنگ 13میلیارد سال پیش رخ داده و کهکشانی که ما در آن هستیم (کهکشان راه شیری) حدود 10میلیارد سال پیش به وجود آمده است، پس از گذشت حدود 300هزار سال، گوی آتشین آنقدر حرارت از دست داده که هسته اتمها و الکترونها میتوانند در درجه حرارتی در حدود 3هزار درجه سانتیگراد به یکدیگر بپیوندند و بدون اینکه دوباره فوراً از هم بپاشند، اتمها را تشکیل دهند؛ در نتیجه آن مخلوط، ذرهای که قبلاً نامرئی بود اکنون قابل دیدن میشود.
از یکمیلیون سال پس از خلقت تا امروز، ابرهای هیدروژنی، دستگاههای راه شیری ستارگان و سیارات را به وجود میآورند. در داخل ستارگان، هسته اتمهای سنگین از قبیل اکسیژن و آهن تولید میشوند که بعدها در انفجارات ستارهای آزاد میشوند و برای ساخت ستارگان و سیارات و حیات جدید
به کار میآیند.
سن زمین
دانشمندان فکر میکنند که احتمالاً زمین همزمان با اجرام دیگر منظومه شمسی شکل گرفته است. آنها متوجه شدهاند سنگهای آسمانی کندریت، بازماندههایی از تشکیل منظومه شمسی هستند که دستخوش تغییر نشدهاند و سنی معادل 6/4بیلیون سال دارند. دانشمندان بر این باورند که زمین و دیگر سیارات نیز احتمالاً چنین سنی دارند و سن سنگها را با اندازهگیری مواد رادیواکتیو موجود در آنها مانند اورانیوم، تخمین میزنند. عناصر رادیواکتیو با یک سرعت و روال مشخص به عناصر دیگر تبدیل میشوند؛ برای مثال، اورانیوم با ازدستدادن تشعشع، به سرب تبدیل میشود. دانشمندان زمانی را که برای این تبدیل لازم است، میدانند. آنها میتوانند سن سنگ را با مقایسه نسبت اورانیوم به سرب تشخیص دهند.
شکلگیری زمین
بیشتر دانشمندان بر این باورند که منشأ منظومه شمسی یک لایه ابر نازک در فضا بوده است. خود خورشید نیز از همین ابر و قسمتی از آن که ضخیمتر از بقیه بوده، به دنیا آمده است. گرانش این ابر سبب انقباض آن و کشیدهشدن ذرات و غبار بهسمت مرکز آن شد. بیشتر این ابر در مرکز آن برای تشکیل خورشید جمع شد، اما حلقه بزرگی از مواد نیز در حال گردش دور آن باقی ماند. ذرات این حلقه با یکدیگر برخورد کرده و منجر به تشکیل اجرام شدند و سیارات منظومه شمسی را طی فرایندی با نام «رشد پیوسته» تشکیل دادند.
حرکت وضعی زمین
زمین در هر 24 ساعت یکبار به دور محوری که نسبتبه سطح مدار آن زاویه 23 درجه و 27 دقیقه تشکیل میدهد، میچرخد؛ یعنی زمین هر 24 ساعت یکبار از غرب به شرق به دور خود میگردد، از این حرکت شب و روز حاصل میشود. بهعلت صلببودن زمین، سرعت خطی زمین در استوا 7/465 متر در ثانیه و سرعت خطی آن در قطبین صفر است. در هر لحظه، نیمی از زمین مقابل خورشید قرار میگیرد و نیمی دیگر تاریک است؛ به این حرکت که به دور محور فرضی زمین است که از قطبین میگذرد، حرکت وضعی میگویند و بر این قسمت از نیمه روشن زمین «دایره عظیمه روشنایی» نام نهادهاند.
تمایل محور زمین سبب میشود که در دو فصل زمستان و تابستان بهخصوص «دایره عظیمه روشنایی» قسمتی از قطبین را شامل شود و طول شبانهروز در دو نیمکره شمالی و جنوبی و در فصول مختلف سال یکسان نباشد. زمین در هر ساعت 15 درجه به دور خود میگردد و طول هر روز از تقسیم زاویه بین طلوع و غروب خورشید به 15 به دست میآید. در اعتدالین طول شبانهروز با همدیگر برابر است.
حرکت انتقالی زمین
زمین در هر 365 روز و 6 ساعت، یکبار روی مدار بیضیشکلی که قطر بزرگ آن 930میلیون کیلومتر طول دارد به دور خورشید میچرخد. سرعت حرکت انتقالی زمین تقریباً 108000 کیلومتر در ساعت است. تمایل محور زمین نسبتبه مدار آن، در طول حرکت انتقالی فصول را به وجود میآورد. مدار انتقالی زمین کاملاً دایره نیست، بلکه بیضوی است و خورشید در یکی از دو کانون آن قرار دارد.