98-5-19
The relation between sustainable agriculture
and bio-fertilizers
رابطه کشاورزی پایدار با کودهای زیستی
قسمت سوم، گردآوری: مهندس هانیه محمودیهاشمی
اشاره
در شمارههای قبل به کشاورزی پایدار و ارتباط آن با کودهای زیستی پرداختیم و مباحثی همچون امنیت غذایی، انقلاب سبز، تولید برنج، سیستمهای کشاورزی پایدار، اصول کشاورزی ارگانیک و باکتریها و نقش آنها در افزایش محصول را بررسی کردیم و عناوینی همچون میکروارگانیسمهای تبدیلکننده مواد آلی زائد به کمپوست، باکتریهای ریزوسفر محرک رشد گیاه، قارچهای میکوریزا، کرمهای خاکی تولیدکننده ورمی کمپوست و انواع کرمهای خاکی را مورد بررسی قرار دادیم که در این شماره، توجه شما را به ادامه مبحث فوق و تشریح دلایل مضرات استفاده از کودهای شیمیایی و مزایای مصرف کودهای زیستی جلب میکنیم:
مضرات استفاده از کودهای شیمیایی تحمیل هزینه هنگفت به اقتصاد کشور
طبق گفته مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی کشاورزی، سهم انواع کودهای شیمیایی از یارانه دولت در سال 85، هفت هزار میلیارد ریال بوده است.
بههمخوردن تعادل دینامیک خاک آلودگی منابع آب آشامیدنی و خاک
به دلیل عدم شناخت کشاورزان از کودهای شیمیایی در ابتدا مصرف آن در ایران در حد بسیار پایین بود، ولی متأسفانه در دهههای اخیر، بنابه دلایلی، مصرف کودهای شیمیایی توسط کشاورزان با افراط و تفریط مواجه شد. در نتیجه کشاورزان ایران بین بسیاری از مجامع بینالمللی، مقام اول آلودگیهای آب شرب را به خود اختصاص دادهاند و از آنجا که کودهای شیمیایی نوعی نمک هستند، اگر هر سال به مقدار زیاد وارد خاک شوند (به ویژه در مناطق خشک) باعث تخریب ساختار خاک و علاوه بر آن، باعث آلودگیهای زیست محیطی و خطرات بهداشتی میشوند.
تجمع نیترات و ایجاد آلودگی در انسان و دام
مصرف بیرویه کودهای شیمیایی باعث بالا رفتن غلظت نیترات در آبهای زیرزمینی و شرب شده است. هرچند که نیترات برای رشد گیاه، عامل مؤثر است، برای انسان و دام، سمی و سرطانزاست. از جمله بیماریهایی که بر اثر تجمع نیترات در انسان پدید میآید، میتوان به انواع سرطان، از جمله سرطان دستگاه گوارش و «متهموگلوبینا» اشاره کرد. همچنین تجمع نیترات در دام سبب سقط جنین میشود.
بههمزدن تعادل اکوسیستمها
استفاده بیرویه از کودها و سموم شیمیایی، نگرانیهایی را در زمینه از بین رفتن گونههای حیاتوحش و زیستگاههای طبیعی و مصرف منابع تجدیدناپذیر محیط به وجود آورده است.
به دلیل عدم شناخت کشاورزان از کودهای شیمیایی، در ابتدا مصرف آن در ایران در حد بسیار پایین بود، ولی متأسفانه در دهههای اخیر، بنابه دلایلی، مصرف کودهای شیمیایی توسط کشاورزان با افراط و تفریط مواجه شد.
مشکلات تولید در صنایع پتروشیمی
هزینه هنگفت سرمایهگذاری
به عنوان مثال، احداث یک کارخانه کود شیمیایی به 700 میلیون دلار هزینه نیاز دارد.
1ـ تحمیل هزینه هنگفت به اقتصاد کشور کودهای شیمیایی و اقتصاد ملی
در کشور ما به دنبال سیاستهای حمایتی دولت، شورای اقتصاد با توجه به شرایط اقتصادی در هر سال، مبلغی را به عنوان یارانه برای تهیه کودهای شیمیایی تخصیص میدهد. براساس گزارشهای موجود، در سال 1376 مصرف کودهای شیمیایی در کشور 2 میلیون و 500 هزار تن بوده که 120 هزار تن آن از طریق واردات تأمین شده است. در این سال، مبلغ 554 میلیارد ریال از بودجه عمومی کشور صرف تأمین یارانه تهیه کودهای شیمیایی شده (ملکوتی 1378) و این در حالی بوده که برای تحقیقات کشاورزی کشور در سال 1375، فقط معادل 200 میلیارد ریال اعتبار تخصیص یافته است (کشاورز 1376). میزان یارانه اختصاص یافته برای تأمین کودهای شیمیایی در سال 1377، مبلغی حدود 558 میلیارد ریال بوده است (دریکوند 1378) که این مبلغ، حدود 8 درصد کل یارانه پیشبینیشده در بودجه سال 1377 را شامل میشود. به عبارت دیگر، دولت 80 درصد قیمت کود را از بودجه عمومی کشور پرداخت میکند.
در ارتباط با هزینه کارکرد کودهای شیمیایی باید به این نکته توجه کرد که حدود 50 درصد قیمت کودهای شیمیایی برای حمل و جابهجایی آن هزینه میشود (ملکوتی 1378) که این مبلغ هم از بودجه عمومی کشور در قالب اعتبارات شرکت خدمات حمایتی پرداخت میشود.
با انجام یک محاسبه ساده، مشخص میشود که در سال 1377، تهیه و توزیع کودهای شیمیایی، حدود 3/83 میلیارد تومان برای دولت هزینه دربر داشته است. با توجه به عوارض زیانبار زیست محیطی، بهداشتی و اقتصادی کاربرد کودهای شیمیایی ازته، اهمیت جایگزینی روشهای جدید برای تأمین نیاز گیاهان مشخص میشود.
استفاده بیرویه از کودها و سموم شیمیایی، نگرانیهایی را در زمینه نابودی گونههای حیاتوحش و زیستگاههای طبیعی و مصرف منابع تجدیدناپذیر محیط به وجود آورده است
2ـ به هم خوردن تعادل دینامیک خاک کودهای شیمیایی و مسئله آلودگی خاک
امروزه از کودهای شیمیایی به عنوان وسیلهای برای دستیابی به حداکثر تولید در واحد سطح استفاده میشود. کودها علاوه بر افزایش تولید باید متضمن ارتقای کیفیت محصولات و فاقد آثار مخرب آلایندگی زیست محیطی باشند.
تأمین رشد گیاه و پالایش پسماندهای طبیعت، دو قابلیت اصلی خاکند و در صورتی که هریک از این دو قابلیت خاک، بیش از حد به کار گرفته شود، قابلیت دیگر آن دچار اختلال میشود و بین این دو تعارض پیش خواهد آمد.
در دهه 1960 به دنبال معرفی ارقام پرمحصول غلات و به منظور تأمین نیاز تغذیهای این ارقام، مصرف جهانی کودهای شیمیایی، سیر صعودی به خود گرفت که در میان آنها، کودهای ازته نقش تعیینکنندهای را در تولید محصولات کشاورزی به خود اختصاص دادهاند. یونسکو در اواخر دهه 1980، طی گزارشی، وضعیت مصرف کودهای ازته را چنین اعلام کرد (پیام یونسکو 1368):
با پایان سومین ربع قرن حاضر، تولید غذای جهان به تهیه کودهای سنتزی ازته وابسته شده است. مقدار این کودها، 40 میلیون تن و ارزش آن تا 100 میلیارد دلار آمریکا در سال است و برآورد میشود که در ابتدای هزاره سوم، سالانه 160 میلیون تن از این نوع کود مورد نیاز باشد. تأمین بهای کود ازته، بهویژه برای کشورهای در حال توسعه که اقتصاد آنها بر پایه کشاورزی است و اغلب با کمبود ارز خارجی روبهرو هستند، سنگین است.
آلودگیهای زیست محیطی از عوامل تهدید منابع تولید محسوب میشوند. آثار تجمعی ناشی از مصرف کودهای شیمیایی در خاک باعث آلودگی خاک به عنوان یکی از مهمترین منابع تولید در کشاورزی شده است. با توجه به نقش ازت در افزایش عملکرد، سهولت نسبی تهیه کودهای ازته، ارزان بودن آن در کشور و همچنین پویایی این عنصر، مقدار مصرف این کودها در بعضی شالیزارهای استان مازندران به بیش از 400 کیلوگرم در هکتار میرسد. به همین دلیل در مزارع برنج و نیشکر که به آب بیشتری نیاز دارند، مقدار زیادی ازت مازاد بر مصرف، از خاک این مزارع شسته و در نهایت باعث آلودگی آبهای زیرزمینی و سطحی میشود.
امروزه از کودهای شیمیایی به عنوان وسیلهای برای دستیابی به حداکثر تولید در واحد سطح استفاده میشود. کودها علاوه بر افزایش تولید باید متضمن ارتقای کیفیت محصولات و فاقد آثار مخرب آلایندگی
زیست محیطی باشند.
3ـ تجمع نیترات و ایجاد آلودگی در انسان و دام عوارض بهداشتی مصرف کودهای شیمیایی ازته را در بر دارد
براساس استانداردهای سازمان بهداشت جهانی، حد مجاز ازت نیتراتی در آب شرب 25 میلیگرم در لیتر است که در ایالات متحده این حد 10 میلیگرم در لیتر تعیین شده است. طی مطالعاتی که در سالهای اخیر در استانهای شمال کشور انجام شده است، مشخص شد که بسیاری از منابع آب شرب در این منطقه، آلودگی نیتراته ناشی از مصرف کودهای شیمیایی ازته دارند (ملکوتی 1378). مصرف آب آلوده به ترکیبات نیتراته باعث بروز عوارض سوء در انسان و دام میشود. نیترات زیاد در آب باعث سقط جنین و کاهش تولید شیر در دامها میشود و رشد انسان را (مخصوصاً در نوزادان) تحت تأثیر قرار میدهد.
تجمع ترکیبات ازته در گیاه، یک پدیده طبیعی است و هنگامی رخ میدهد که عرضه این ترکیبات به گیاه بیشتر از کاهش یا مصرف آن بر اثر جذب و تحلیل باشد. مقدار تجمع ترکیبات ازته در گیاه با عوامل محیطی، مدیریت کوددهی و عملیات زراعی تغییر میکند (حقپرست 1369).
مقدار کود، نوع کود، سرعت آزاد شدن و روش کاربرد کود بر تجمع ترکیبات ازته در خاک و نهایتاً در گیاه تأثیر میگذارند. ترکیبات ازته بیشتر به صورت نیترات در گیاه تجمع پیدا میکنند. مصرف بافتهای گیاهی که حاوی نیترات بیش از حد هستند، موجب بروز بیماریهای جدی در انسان میشود. «متهموگلوبینیا»، یکی از بیماریهایی است که از مصرف بافتهای آلوده به ترکیبات نیتراته بروز میکند (ملکوتی 1378). مصرف مواد گیاهی که حاوی مقدار زیادی ترکیبات نیتراته هستند، باعث ایجاد مسمومیت نیتراتی در پستانداران میشود.
اصطلاح مسمومیت نیتراتی در حقیقت به دلیل مسمومیت نیتریتی است که در معده اطفال بر اثر احیای نیترات پدید میآید. حلالیت نیتریت در آب مانند نیترات زیاد است و به آسانی از جدار معده وارد خون میشود.
نیتریت، آهن موجود در هموگلوبین را اکسید و به آهن فریک تبدیل میکند؛ یعنی آهن هموگلوبین از دوظرفیتی به سهظرفیتی تبدیل میشود و رنگیزههای قهوهای رنگ یا «متهموگلوبینیا» را ایجاد میکند که این ترکیب جدید قادر به حمل اکسیژن و آزاد ساختن آن در بافتها نیست و از این طریق با افزایش «متهموگلوبینیا» در بدن انسان و مخصوصاً نوزادان در غلظتهای بالاتر از 5 درصد نسبت به کل هموگلوبین، بیماری کمخونی ناشی از مسمومیت نیتراتی به وجود میآید (حقپرست 1369).
طی مطالعاتی که در سالهای اخیر در استانهای شمال کشور انجام شده است، مشخص شد که بسیاری از منابع آب شرب در این منطقه، آلودگی نیتراته ناشی از مصرف کودهای شیمیایی ازته دارند.
رهاورد علم بیوتکنولوژی، راهگشای معضلات عدیده تولید محصولات کشاورزی در جهان و نویدبخش افزایش تولید در واحد سطح، استحصال محصولات سالم، تأمین امنیت غذایی، حفظ محیط زیست و دستیابی به آرزوی دیرینه کشاورزی پایدار است که این رهاورد، چیزی جز کودهای بیولوژیک نیست.
کود بیولوژیک شامل فرآوردههایی است که حاوی تراکم زیاد از یک یا چند میکروارگانیسم مفید خاکزی همراه با ماده نگهدارنده باشد و صرفاً به منظور تأمین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه تولید و مصرف شود.
سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (FAO) در گزارش چشمانداز بیوتکنولوژی در جهان به مزایای کاربرد کودهای بیولوژیک پرداخته است.