98-5-26
مهدی صادقیپور مروی
مقدمه
در دهه 1330مصرف کودهای آلی در کشور رایج بود. همزمان با ورود کودهای شیمیایی به کشور، سازمان ترویج کشاورزی مصرف این نوع کودها را تشویق نمود. بسیاری از زارعین شیمیایی را حرام دانسته و کاربرد آنها را مشروع نمیدانستند، ولی با گذشت زمان و انجام فعالیتهای ترویجی، کار به جایی رسید که در بعضی از مزارع تا 4 تن در هکتار کود شیمیایی مصرف میکردند. مصرف زیاد کودهای شیمیایی، در سالهای اخیر به موجب ایجاد نگرانیهایی در بخش کشاورزی، محیطزیست، صنعت و بهداشت شده است. آلودگی آبهای زیرزمینی به نیترات یکی از چالشهای اصلی محیطزیستی در قرن حاضر محسوب میشود. اراضی کشاورزی به دلیل مصرف بیرویه کودهای نیتروژنه، از منابع عمده آلودهکننده آبهای زیرزمینی به نیترات به شمار میروند. طبق گزارش سازمان کشاورزی و خواربار جهان مصرف نامتعادل کودهای شیمیایی موجب کاهش بازیافت کودها به میزان 20 تا 25درصد شده است. مصرف زیاد کود به ویژه نیتروژن باعث حساسیت گیاه به ورس، حساسیت گیاه به امراض، دیررسی محصول، کاهش کیفیت محصول، افزایش رشد سبزینهای و تجمع نیترات در بافت گیاه میشود. مدیریت مصرف کودهای شیمیایی، منجر به افزایش کارایی یا راندمان مصرف کود و مقدار محصول تولیدی به ازای یک کیلوگرم مصرفی است. کارایی جهان مصرف نیتروژن برای تولید غلات، حدود 33درصد گزارش شده است. افزایش کارایی کود از راههای مختلفی امکانپذیر است از جمله: تولید ارقام با کارایی جذب عناصر بیشتر، تغییر در نوع کود مصرفی، تغییر در زمان مصرف، تقسیط هرچه بیشتر کود.
کارایی مصرف کود نیتروژن در کشورهای پیشرفته 42درصد و در کشورهای در حال توسعه 29درصد گزارش شده است. در صورتی که کارایی مصرف کود در سبزیجات افزایش یابد میتوان به صرفهجویی ارزی و ارزشافزوده این محصولات نیز امیدوار بود. هدف این تحقیق، بررسی روند تغییرات راندمان مصرف کود طی سالیان اخیر در کشور و همچنین در استانهای مختلف کشور است. در پایان راندمان مصرف کود در چند گروه از محصولات سبزی و صیفی، به عنوان یک مطالعه موردی، بررسی خواهد کرد و به تجزیهوتحلیل راندمان مصرف کود در محصولات کشاورزی پرداخته میشود تا به ارائه راهکارهای عملی برای بهبود راندمان مصرف کود در کشور بیانجامد.
نتایج و بحث
بررسی راندمان مصرف کود در ایران طی سالهای 1370 تا 1383 نشان میدهد، راندمان مصرف کود در ایران در محدوده، 3 تا 22درصد متغیر بوده است. کارایی مصرف کود در کشورهای پیشرفته صنعتی 42درصد و در کشورهای در حال توسعه 29درصد گزارش شده است. بر این مبنا، راندمان مصرف کود در ایران در حد مطلوبی قرار ندارد به طوریکه حتی از راندمان متوسط کود در کشورهای در حال توسعه، نیز پایینتر است. شایسته است با برنامهریزی دقیق، نسبت به افزایش راندمان مصرف کود در کشور اقدام گردد.
راندمان مصرف کود تولیدات کشاورزی در استانهای مختلف کشور نشان میدهد. استانهای کرمان، کرمانشاه، گیلان، ایلام، لرستان، مرکزی، یزد، قم، اصفهان، چهارمحال و بختیاری کمترین راندمان مصرف کود را دارا هستند.
راندمان مصرف کود با تولید محصولات کشاورزی و انواع مختلف کودهای مصرفی همبستگی معنیداری نداشت. به عبارتی مصرف کودهای مختلف NPK با راندمان مصرف کود همبستگی معنیداری ندارند. ولی باید در نظر داشت که همبستگی غیرمعنیداری منفی آن نیز با کودهای مصرفی، قابل تأمل است. یعنی هرچه کود بیشتری مصرف شود باید انتظار راندمان مصرف کود کمتری داشت. پس مقدار مصرف کود یکی از مسائل قابل تأمل برای دستیابی به راندمان مصرف کود
بهتر میباشد.
این تحقیق، رابطه مقدار مصرف کود را با راندمان مصرف کود به ترتیب در محصولات بادنجانیان، کدوییان، سبزیجات ریشهای و راندمان مصرف کود در محصولات بادنجانیان، کدوییان و سبزیجات ریشهای را در استانهای مختلف کشور نشان میدهد. با افزایش مصرف کود، راندمان مصرف کود کاهش یافته است.
نتیجهگیری
راندمان مصرف کود در محصولات سبزی و صیفی به طور نسبی بالاتر از سایر محصولات کشاورزی است. علت آن هم میتواند استفاده از کود حیوانی در کشت سبزیجات باشد. محصول حاصل از کشت سبزیجات بدون استفاده از کود حیوانی، ضمن اینکه پایداری تولید را به همراه نخواهد داشت، کیفیت و کمیت مناسبی نیز در پی ندارد. بنابراین استفاده از کود حیوانی کمابیش در کشت سبزیجات رایج شده است و این امر موجب راندمان مصرف کود بیشتر سبزیجات نسبت به سایر محصولات کشاورزی شده است. گرچه این راندمان بهتر در استانهای مختلف ممکن است روند یکسانی نشان ندهد.
به عبارتی با مقدار مصرف زیاد کود، راندمان مصرف کود کاهش مییابد. این نتیجه نیز با «قانون بازده نزولی میچرلیخ» نیز هماهنگ میباشد. این موضوع از طرفی نشاندهنده نسبت نامتعادل عناصر غذایی مصرفی در محصولات سبزی و صیفی است. بدین ترتیب برای افزایش راندمان مصرف کود میبایست مقدار کود مصرفی کمتری مورد استفاده قرار گیرد. همچنین به نسبت کودی عناصر مصرفی بیشتر بایستی دقت شود. بررسیها نشان میدهند استانهای خوزستان، خراسان، هرمزگان، سیستان و بلوچستان کمترین راندمان مصرف کود را در محصولات بادنجانیان و کدوییان دارا میباشند و استانهای گیلان، همدان، خوزستان، سیستان و اهواز نیز کمترین راندمان مصرف کود را در سبزیجات ریشهای نشان میدهند. علت این تفاوت میتواند مربوط به مقدار کود حیوانی مصرفی، بارندگی و اقلیم متفاوت و همچنین پتانسیل متفاوت خاکها در تولید محصول خاصی مربوط باشد. برخی از این موارد، تحت کنترل بشر نیستند و برای رسیدن به وضع بهبود، میبایست بر روی عواملی از قبیل سیستم مدیریت تلفیقی تغذیه با در نظر گرفتن عملکرد و پتانسیل خاک برای تولید محصول خاص، اقدام به توصیه
کودی نمود.
1ـ برای افزایش راندمان مصرف کود در محصولات بادنجانیان و کدوییان میبایست در استانهای خوزستان، خراسان، هرمزگان، سیستان و بلوچستان برنامهریزی کرد. همچنین برای افزایش راندمان مصرف کود در سبزیجات ریشهای میبایست در استانهای گیلان، همدان و خوزستان برنامهریزی کرد. این برنامهریزی میتواند شامل تولید ارقام با کارایی جذب عناصر بیشتر، تغییر در نوع کود مصرفی، تغییر در زمان مصرف، روش مصرف و تقسیط هرچه بیشتر
کود باشد.
2ـ اصلاح فرمول کودی در کشور به صورت 2درصد.
3ـ توجه ویژه به کودهای آلی و بیولوژیک و پرداخت یارانه ویژه برای کاربری کردن و مصرف بیشتر آنها.
4ـ انجام آزمون خاک برای توصیه کودهای مختلف ضمن فرهنگسازی و وادار کردن کشاورزان به دریافت سهمیه کود. نظر به اهداف افزایش عملکرد هکتاری محصولات کشاورزی در برنامه توسعه کشور، پرداخت یارانه برای کودها در حال حاضر مانعی جدی در برابر همگانی شدن آزمون خاک و مصرف بهینه کود در کشور میباشد که از نظر علمی بایستی حذف و در مقابل یا به قیمت محصولات استراتژیک باکیفیت برتر افزوده شود یا به افزایش درصد مواد آلی خاکها اختصاص داده شود و یا حداقل در طول برنامه توسعه از یارانه کودها در هر سال 25درصد کاشته شود و در مقابل به قیمت محصولات تضمینی اضافه گردد.
5 ـ در تحقیقات کاربردی توصیه مصرف کود برای کشت محصولات کشاورزی، از دیدگاه اقتصادی نیز این مسئله مورد توجه قرار گیرد. چرا که ممکن است توصیه کودی براساس عملکرد و حد مجاز آلایندههای محصولات کشاورزی، مقدار معینی کود را برای کشت گیاه توصیه نماید ولی حد اقتصادی مصرف بهینه کود کمتر از آن باشد که در این صورت دیدگاه اقتصادی میبایست بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
علاوه بر توجه به اصول علمی، جنبههای اقتصادی نیز بایستی در یک توصیه کودی لحاظ گردد. مطابق قانون بازده نزولی میچرلیخ واحدهای اولیه کود، تولید را با نرخ افزایشی بالا میبرند تا اینکه در نقطه ای، با ازدیاد کود، هرچند که تولید کل فزونی یابد ولی نرخ آن کاهشی بوده تا به حداکثر تولید کل برسد. اگر بیشتر از این مقدار، کود مصرف شود تولید کل نه تنها افزایش نخواهد داشت، بلکه کاهش هم مییابد. با استفاده از منحنی ارزش تولید نهایی و ارزش تولید متوسط و با افزودن هزینه تولید به آن، نقطهای که حداکثر سود را عاید میسازد، مشخص شود. در منحنی که محور افقی آن مقدار کود مصرفی و محور عمودی آن VMP باشد و خط W قیمت هر کیلو باشد از تلاقی دو خط W و VMP نقطهای حاصل میگردد که نقطه بهینه استفاده از کود از دیدگاه اقتصادی میباشد. لازم به ذکر است از دیدگاه اقتصادی، استفاده از هر عامل تولید تا جایی میتواند ادامه یابد که ارزش نهایی تولید آن برابر هزینهای باشد که برای آن نهاده پرداخت میگردد. براساس این روش نقطهای مشخص شود که در آن با استفاده از کود، بیشترین سود حاصل میگردد.
6ـ استفاده از کودهای آلی و بیولوژیک در راستای بهبود خصوصیات فیزیکی خاک و کاهش سله و کلوخه در خاک
7ـ انواع روشهای پرداخت یارانه به کودهای شیمیایی شامل: پرداخت یارانه برای قیمت تحویلی کود به زارعین، یارانه تولید،کاهش مالیات، حذف مالیات بر کودهای وارداتی، یارانه متعلقه به مواد اولیه و میانی وارداتی، یارانه در ترابری کود، یارانه در نگهداری و انبار کود، اعطای وامهای کمبهره امکانپذیر است. یارانه پرداختی به کود در کوتاه مدت از طریق پایین نگهداشتن قیمت این نهاده، موجبات گسترش مصرف آن را فراهم مینماید که نهایتاً افزایش تولید مواد غذایی را به همراه خواهد داشت. همراه با گسترش مصرف کود، مجموع هزینههای پرداخت شده به صورت یارانه، بار مالی سنگینی برای دولت به وجود آورده که رهایی آن به آسانی امکانپذیر نیست. شایسته است به جای پرداخت یارانه مستقیم برای قیمت تحویلی کود به زارعان از سایر روشهای حمایتی در پرداخت یارانه که ذکر شد نیز کمک جست، همچنین یارانهای، برای افزایش درصد ماده آلی خاکهای زراعی و تجزیه خاک و گیاه اختصاص داده شود و در مقابل حدود 15درصد به قیمت خرید تضمینی محصولات راهبردی اضافه گردد.
یک توصیه کودی صحیح میبایست بر مبنای عملکرد و پتانسیل خاک برای تولید محصول خاص تولید شود، شایسته است پتانسیل خاکهای کشور برای تولید حداقل محصولات استراتژیک تهیه شود تا بر آن مبنا توصیه کودی صحیح انجام گیرد.