97-3-58
سیدنصیر سعیدی، کارشناس کشاورزی سازمان تعاون روستایی استان گیلان
چالش عمده امروزی ما، تهیه غذا برای جمعیت در حال رشد است؛ به‌نحوی‌که حاصلخیزی خاک نیز حفظ شود و آسیبی به محیط‌زیست نرسد. یکی از راه‌های مقابله با این چالش، بهبود در روش‌های تولید و فرمولاسیون کودی و ارتقای روش‌های کوددهی است. آنچنان که مواد مغذی در مقادیر دقیق و متوازن برای تضمین رشد و نمود بهینه به گیاهان داده شود و از مقادیر بیش از نیاز آنها که نهایتاً به محیط‌زیست وارد می‌شود و آن را آلوده می‌کند، خودداری شود.
عرضه و مصرف کود کامل ماکرو، یعنی کود حاوی عناصر غذایی نیتروژن، فسفر و پتاسیم در نسبت‌های متنوع، راهکار افزایش تولیدات کشاورزی و حفظ محیط‌زیست از آلودگی‌هاست.
تجربیات به‌دست‌آمده نشان می‌دهد، مصرف انواع کود در کشورهای اروپایی که عمدتاً در فرمولاسیون‌های متعادل، چه به‌صورت استفاده بیشتر از انواع کودهای ماکرو (چند عنصری) یا براساس نتایج تجزیه خاک انجام می‌گیرد، در طول چند دهه اخیر، علاوه‌بر افزایش تولید محصولات کشاورزی و ارتقای کیفیت آنها بر حاصلخیزی و باروری خاک‌های زراعی این مناطق نیز افزوده است.
در کشورهای جهان سوم، از جمله ایران، به‌علت توجه کمتر به مصرف کودهای چندعنصری و عدم توجه کافی به نتایج حاصل از تجزیه خاک در توصیه‌های کودی، کاهش حاصلخیزی خاک در مناطق وسیعی مشهود است.
موقعیت جهانی تولید و مصرف کودهای ماکرو
از مجموع تولید و مصرف سالانه 400میلیون تن کود شیمیایی در جهان، حدود 55 میلیون تن به‌صورت انواع کودهای ترکیبی ماکرو تولید می‌شود که معادل 14درصد تولید یا مصرف جهانی کود است و سالانه حدود 60میلیون تن کود چندعنصری دیگر نیز به‌صورت اختلاط فیزیکی کودهای تک یا دوعنصری در جهان تولید می‌شود و به مصرف می‌رسد.
حجم مصرف کودهای ماکرو (N.P.K) در سال1386، حدود 10درصد بود، درحالی‌که تولید و مصرف کودهای چندعنصری (ترکیب شیمیایی یا اختلاط فیزیکی) در جهان روند صعودی دارد. در همین راستا، وزارت کشاورزی چین مصمم است تا سال2010، مصرف کودهای مخلوط چند عنصری حاوی ریزمغذی‌ها را تا حد 50درصد کل مصرف کود شیمیایی در آن کشور افزایش دهد.
ویژگی‌های کود کامل ماکرو (N.P.K)
کود کامل ترکیبی، متشکل از سه عنصر ضروری پرمصرف شامل نیتروژن، فسفر و پتاسیم است که بسته به فرمولاسیون، دارای نسبت‌های متنوعی است و می‌توان عناصر ریزمغذی را برای سهولت مصرف به این ترکیب اضافه کرد که در این حالت، ارزش غذایی و اقتصادی کود کامل افزایش می‌یابد و به‌علت وجود چند ماده شیمیایی در ساختار کود ماکرو، این نوع کود، ترکیب کریستالی پیچیده‌ای دارد که جذب رطوبت را افزایش می‌دهد. رطوبت بحرانی (حد رطوبت نسبی که از آن به بالا، دانه‌های کود شروع به جذب رطوبت از محیط می‌کنند) در کودهای ماکرو، پایین و در حد 55 تا 60درصد است. رطوبت بحرانی با جذب رطوبت رابطه معکوس دارد؛ یعنی هر اندازه رطوبت بحرانی یک نوع کود شیمیایی پایین‌تر باشد، خاصیت جذب رطوبت آن بالاتر است.
ویژگی‌های مطلوب کود ماکرو (N.P.K)
1ـ شکل ظاهری دانه‌ها
هر اندازه سطح دانه‌های کود، صاف و صیقلی و بدون خلل و فرج باشد، امکان لب‌پریدگی دانه‌ها هنگام جابه‌جایی که باعث ایجاد خاکه (ذرات ریز) و درنتیجه، چسبندگی دانه‌ها و کلوخه‌شدن می‌شود، کاهش می‌یابد و جذب رطوبت کود نیز به همان ترتیب کمتر خواهد شد.
2ـ استقامت دانه‌ها
دانه‌ها باید قادر به تحمل فشار مستقیم 4کیلوگرم روی سطح خود بدون لب‌پریده شدن، تغییر شکل ظاهری و خردشدن باشند.
3ـ ابعاد دانه‌ها
دانه‌های گرانول: 90درصد بین 2 تا 4میلی‌متر قطر (با میانگین قطر 3میلی‌متر)
دانه‌های پریل: 92 تا 95درصد بین 5/1 تا 3میلی‌متر قطر (با میانگین قطر 7/1)
4ـ میزان رطوبت
رطوبت باید حداکثر یک درصد باشد و هرگاه فرمولاسیون کودی دارای بیش از 5درصد وزنی اوره به‌عنوان منبع ازت باشد، میزان رطوبت نباید از 5/0درصد فراتر رود.
5 ـ پوشش دانه‌ها
درجه رطوبت بحرانی کودهای ماکرو، پایین و در حد 55 تا 60درصد است؛ به‌همین‌علت، دادن پوشش مناسب و مقاوم به دانه‌ها در مقابله با جذب رطوبت از مواد الزام‌آور ساخت این دو نوع کود است. وجود سایر مواد مغذی مانند منیزیم، کلسیم، گوگرد و ریزمغذی‌ها (مانند آهن و روی) به‌نحو قابل‌ملاحظه‌ای به ارزش کودی ماکرو می‌افزاید.
توسعه مصرف کود کامل و مسائل کشاورزی
1. یکی از راه‌های گسترش تولید و مصرف کود کامل ماکرو در دنیا، کاهش مصرف هزینه‌های کودهای تک‌عنصری به‌صورت جدا در سطح اراضی است. بدین منظور، کود کامل با یک‌بار مصرف میتواند عمده نیاز غذایی گیاه را طی فصل رشد تأمین کند و مابقی نیاز گیاه را (که عمدتاً نیاز ازتی است) می‌توان از طریق مصرف کودهای تک‌عنصری متناسب با نیاز گیاه به‌صورت سرک یا همراه آب آبیاری و … در اختیار گیاه قرار داد.
2. امروزه در بسیاری از کشورها نظیر ترکیه، تایلند، چین و … یکی از دلایل افزایش تولیدات کشاورزی، مصرف کود کامل به‌حساب می‌آید. امروزه نسبت‌ها و فرمولاسیون‌های متنوعی برای تأمین نیاز گیاهان متناسب با شرایط مختلف آب‌وهوایی و خاکی در سطح دنیا عرضه می‌شود و در کشور ما نیز یک راه علمی برای برون‌رفت از ترکیب یکسان کود کامل، توصیه مصرف کودهای کامل متناسب با نیاز گیاهان و خاک‌های کشور است.
3. با افزایش جمعیت و صنعتی‌شدن جوامع و محدودیت سطح زیرکشت اراضی، فشار بر اراضی مستعد هرساله افزایش می‌یابد. در کنار این مسئله، توجه به آلودگی منابع آبی و خاکی نیز از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است. امروزه سعی در کاهش مصرف کود و سم در کنار مصرف بهینه آن و تأمین غذای کافی برای جمعیت روبه رشد جوامع، جزو مناقشات و مسائل موردبحث کارشناسان است. در همین راستا، در بسیاری از کشورها، مصرف کودهای تک‌عنصری (نظیر اوره) کاهش یافته و سیاست‌ها در جهت ترویج مصرف کودهای کامل دو یا چندعنصری متمرکز شده است تا از این راه، ضمن افزایش تولیدات کشاورزی، از آلودگی‌های آب‌های زیرزمینی، رشد بی‌رویه جلبک‌ها در تالاب‌ها و رودخانه‌ها، زیان به محیط‌زیست و اتلاف منابع اقتصادی جلوگیری به‌عمل آید؛ لذا توسعه تولید و مصرف کودهای کامل به حفظ محیط‌زیست کمک زیادی می‌کند.
4. نسبت (N.P.K) از نظر علمی نشان‌دهنده وضعیت تعادل عناصر غذایی و نماد فرهنگ و سیاست‌های کودی هر کشور است. در کشور چین در سال1985، این نسبت 2 ـ 20 ـ 100 است که در نتیجه تحولات روبه‌رشد سیاست‌های اصلاحی کود، این نسبت در سال1998 به 13 ـ 35 ـ 100 و در سال2002 به 17 ـ 39 ـ 100 ارتقا یافته است. این افزایش تعادل بین عناصر غذایی تا حد زیادی در نتیجه ترویج مصرف کودهای کامل (N.P.K) بوده است.
این نسبت در ایران در زمان مشابه 12 ـ 35 ـ 100 بوده، با این تفاوت که چین، برنامه منظمی برای افزایش مصرف کود کامل در بخش کشاورزی خود دارد، ولی سیاست‌های کودی در ایران در حوزه تولید و مصرف کود کامل، علیرغم رشد قابل‌ملاحظه طی سال‌های اخیر، چشم‌انداز روشنی ندارد.
بحث و نتیجه‌گیری
در راستای پایداری تولید غذا، احیای بارآوری، بهره‌دهی خاک، نگهداری و افزایش آن بسیار ضروری است و برای این منظور و جلوگیری از تخریب خاک، تأمین عناصر غذایی به مقدار کافی و به گونه‌ای متعادل، نقش مهمی دارد. در این رابطه، کاربرد کودهای کامل ماکرو اجتناب‌ناپذیر است. این کودها علاوه‌بر بالابردن تولید محصول و کاهش خطر کمبود غذا، به طرق مختلف آثار مثبتی بر محیط‌زیست دارند که موارد زیر از آن جمله‌اند:
1. مصرف مؤثر و درست عناصر غذایی، با رفع کمبودهای خاک و متعادل‌سازی وضعیت عناصر در آن، برداشت محصول را در حدی بیشتر از آنچه فقط براساس خصوصیات ذاتی خاک به‌دست می‌آید، تضمین می‌کند.
2. عناصر غذایی که با محصول دروشده از خاک خارج شده‌اند، با مصرف کود جبران شده و در نتیجه، استعداد تولیدی خاک حفظ می‌شود یا حتی بهبود می‌یابد. در کشورهای پیشرفته، علیرغم افزایش بازدهی محصولات در واحد سطح، افزایش حاصلخیزی خاک نیز مشهود است.
3. کاربرد کود در اراضی مرغوب کشاورزی باعث افزایش محصول می‌شود و بنابراین زمین‌های فقیری را که فرسایش‌پذیرند، می‌توان از زیرکشت خارج کرد یا به اتکای تولید بیشتری که به‌دست آمده، از چرای بیش از حد مراتع جلوگیری کرد.
4. مصرف عناصر غذایی در اراضی زیرکشت، مبارزه با فرسایش را آسان می‌کند، زیرا تراکم و رشد بیشتر گیاهان کود داده‌شده، پوشش و حفاظ بهتری برای خاک ایجاد می‌کند.
5 . ترویج تولید کود کامل و نیز توسعه روش‌های اختلاط فیزیکی این کود، راه پایداری برای افزایش تولیدات بخش کشاورزی محسوب می‌شود و ضرورت تجدیدنظر در سیاست‌های فعلی در کشور متناسب با دیدگاه‌های جهانی منطقی به نظر می‌رسد؛ لذا باید از تولید و مصرف کودهای کامل ماکرو با نسبت‌های متنوع (N.P.K) حمایت جدی‌تری صورت گیرد. این امر مستلزم افزایش آگاهی عمومی در خصوص محاسن مصرف این کودها، سیاست‌گذاری درازمدت در حمایت از تولیدکنندگان بخش غیردولتی و ترویج مصرف آن در بخش کشاورزی توسط مولدین این بخش است.
منابع:
بابک متشرع‌زاده (1385)، جایگاه کودهای ماکرو در ساختار مصرف کودی، تهران.
ابوالفضل حسینی و همکاران (1385)، بررسی تولید و مصرف کود کامل در ایران و جهان، تهران.