درجهانی که با کمبود منابع غذایی مواجه است و افراد بسیاری از گرسنگی رنج میبرند، کشاورزی به روش سنتی و فقط به عنوان شغلی برای امرار معاش یک خانواده، کارایی خود را از دست داده است. مقوله تأمین غذا نگاه تازهای به کشاورزی را میطلبد. پرورش گیاهان زراعی و باغی امروزه به عنوان فعالیتی مهم و گسترده در تولید به حساب میآید. در این راستا ضرورت افزایش محصول اهمیت مییابد.
کشاورزی مدرن باید بتواند محصولات خود را از خطر نابودی حفظ نماید تا غذای میلیونها گرسنه را در سراسر جهان تأمین کند. برای نیل به این هدف و حفظ محصولات از گزند آفات، سالیانه مقدیر زیادی آفتکش در جهان مصرف میشود که علاوه بر آلودگی محیطزیست، سلامت مصرفکنندگان محصولات کشاورزی را نیز تهدید میکند.
در حقیقت، همان طور که امنیت غذایی، یکی از مسائل مهم بشر امروز است، به موازات آن موضوع سلامت غذا نیز مورد توجه مصرفکنندگان تولیدات کشاورزی قرار گرفته است. هر چند جمعیت رو به رشد جهان و کمبود منابع غذایی و به تبع آن، نیاز به تأمین غذا برای ساکنان گرسنه زمین، حفظ تولیدات را از خطر نابودی بر اثر خسارات آفات و بیماریهای گیاهی، بیش از پیش اجتنابناپذیر میسازد، شیوههای مرسوم افزایش تولید (سمپاشی) برای بشر عصر ما، هزینههای بسیاری علاوه بر هزینههای اقتصادی در پی داشته است.
زارعان در همه جای دنیا، بهخصوص کشورهای جهان سوم، برای مبارزه با عوامل زنده کاهش تولید (آفات و بیماریها) ناچارند از انواع مواد شیمیایی آفتکش استفاده کنند. این شیوه مبارزه باعث بروز پدیده زیانباری به نام «باقیمانده سموم در میوهها و غذاهای انسان» میشود. این باقیماندهها روی سطح محصولات و حتی داخل بافت میوهها، سبزیها و حتی دانه غلات تجمع میکنند.
هرچند شستن میوه یا گرفتن پوست آن هنگام مصرف، میتواند راهی برای کاهش آلودگی باشد، این کاهش فقط شامل آلودگیهای سطحی است؛ زیرا زدودن آفتکشهایی که به درون بافت نفوذ کرده باشند (سموم سیستماتیک) تقریباً غیرممکن بوده و به این ترتیب، سلامت ما دچار تهدید جدی میشود. نوشتار پیشرو، با نگاهی هشداردهنده به این مهم پرداخته است.
دوام آفتکشها و دوره کارنس
امروزه، حجم آفتکشهایی که در مراحل تولید و انبارداری مواد غذایی با منشأ گیاهی توسط زارعان به خصوص در کشورهای در حال توسعه به کار میروند، بسیار وسیع است. کلمه آفتکش در این نوشتار به معنای کلی آن به کار رفته است و شامل حشرهکشها، قارچکشها، علفکشها، نماتدکشها و… میشود. محصولات تیمار شده با این مواد شیمیایی تا مدتها مقادیری از پسمانده سموم را در سطح یا عمق بافت خود خواهند داشت. این مواد حتی در محصولات فرآوری شده مانند آب سیب یا رب گوجهفرنگی نیز یافت شدهاند.
کشاورزی مدرن باید بتواند محصولات خود را از خطر نابودی حفظ نماید تا غذای میلیونها گرسنه را در سراسر جهان تأمین کند. برای نیل به این هدف و حفظ محصولات از گزند آفات، سالیانه مقدیر زیادی آفتکش در جهان مصرف میشود که علاوه بر آلودگی محیطزیست، سلامت مصرفکنندگان محصولات کشاورزی را نیز تهدید میکند
اکثر آفتکشها، ثبات زیادی دارند و با داشتن ترکیبات شیمیایی پیچیده به آسانی در طبیعت تجزیه نمیشوند؛ بنابراین روی آفات گیاهی، آلودگی محیطزیست و تولیدات کشاورزی تأثیر بسزایی خواهند داشت.
سموم بادوامی مثل «د.د.ت» یا «لیندین» در خاک، آب، هوا و چربی انسانها و حیوانات قابل ردیابی هستند. مصرف میوهها و سبزیهایی که حاوی این باقیماندهها باشند، در درازمدت به مسمومیت مزمن انسان و حتی حیوانات اهلی میانجامد.
گوشت یا شیر دامهایی که از گیاهان سمپاشی شده، تغذیه کردهاند نیز خطرات مشابهی برای انسان دارند. این گونه مسمومیت بر اثر مصرف مقادیر جزئی، اما متوالی باقیماندههای آفتکشها در موادغذایی روی میدهد. در ضمن، اکثر مواد شیمیایی آفتزدا، سرطانزا هستند و به اعتقاد اکثر دانشمندان، شیوع انواع بیماریهای جدید در جوامع امروز، زنگ خطر را برای کاهش بقایای سموم در موادغذایی انسان به صدا درآورده است.
حال با این توضیحات، شاید تعجب کنید اگر حقیقتی را بشنوید: «در کشورهای اروپایی، میوههای سمپاشینشده حتی با وجود آفتزدگی گرانتر هستند.» علت این است که باقیمانده آفتکشها بر اثر عوامل طبیعی نظیر تابش نور خورشید یا بارندگی، تجزیه یا شسته شده و در نتیجه تا حدودی از مقدار آنها در سطح میوهها کاسته میشود که برای آن تدبیری اندیشیده شده و آن رعایت یک دوره کارنس است. دوره کارنس، فاصله زمانی بین آخرین سمپاشی تا برداشت محصول است. برای رعایت این دوره باید مدت زمانی قبل از برداشت محصول، تمامی عملیات سمپاشی در مزرعه یا باغ متوقف شود.
این فاصله زمانی بسته به نوع سم به کار رفته و نیز نوع محصول سمپاشی شده، متفاوت خواهد بود. رعایت کارنس بهخصوص برای میوههایی که به صورت تازهخوری به مصرف انسان میرسند و همین طور سبزیها و جالیز، اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا محصولات جالیزی به دلیل داشتن مقادیر زیاد آب در بافتهای خود، استعداد نگهداری مقادیر بیشتری از سموم را دارند.
متأسفانه در کشور ما، زارعان و باغداران توجه لازم به این مهم را ندارند. چه بسیار دیده شده است که مثلاً محصول خیار را فقط یک روز قبل یا حتی همان روز برداشت، سمپاشی میکنند. در صورتی که برای محصولی مثل خیار باید بین 3 تا 7 روز قبل از برداشت، سمپاشی قطع شود.
معیارهایی برای تعیین مقدار سم در غذا یا میوه
در مورد هر آفتکش، سازمان بهداشت جهانی(WHO) حد نهایی قابل تحمل از باقیمانده را به عنوان یک معیار تعریف کرده است.
این حد که به صورت Maximum Residue Limit در وزن میوههای تازه بیان میشود، در مورد هر محصول یا سمی متفاوت است و عرضه PPM محصولاتی که بیش از آن حد را داشته باشند، غیرمجاز اعلام شده است. جالب است بدانید که امروزه، حد مجاز برای اکثر محصولات «صفر» تعیین شده است؛ به این معنا که محصولات عرضه شده (MRL) باقیمانده، باید کاملاً عاری از هرگونه بقایای سموم باشند.
علاوه بر معیار گفته شده، معیار دیگری نیز در همین زمینه مطرح است: «میزان جذب قابل قبول روزانه». این میزان نشاندهنده آن است که یک انسان کامل بدون اینکه به عارضه یا ناراحتی دچار شود، چه مقدار از بقایای سم را روزانه میتواند تحمل کند.
این مقدار برحسب میلیگرم در کیلوگرم وزن بدن محاسبه میشود که در جوامع گوناگون، متفاوت است و بستگی به عادات و رژیم غذایی و وضعیت اقلیمی دارد.
میوههای مسموم
برای اینکه خطرات بقایای سموم بیشتر درک شود، کافی است بدانیم که محصول گیلاس را هفت بار با یکی از ترکیبات عمده سم مرگبار اسپری میکنند. آلودگی میوهها و غذا به مواد شیمیایی، ما را در معرض بلع مداوم ترکیبات شیمیایی قرار میدهد که حتی گاهی فاقد بو، رنگ یا مزهاند و با آنکه میوه را به چشم ما خوشایند جلوه میدهند، بالقوه برای بدن ما سمی هستند.
چه بسا بسیاری از مردم آگاهی نداشته باشند که میوههای خریداری شده که به نظر تازه هم میرسند، در واقع وارداتی بوده و برای نگهداری طولانیمدت در انبار و تازه نگهداشتن با انواع مواد شیمیایی از جمله قارچکشها، اسپری شدهاند. برخلاف قارچکشهایی که در مزارع توسط عوامل طبیعی مثل باران شسته میشوند یا هنگام برداشت و شستوشوی قبل از مصرف، مقدار آنها کاهش پیدا میکند، قارچکشهای به کار رفته در انبارها عمداً طوری ساخته میشوند که به راحتی زدوده نشوند؛ به طوری که اغلب به وسیله پوشش موماندودی محافظت میشوند.
انباشت زیستی
فقط محصولات گیاهی نیستند که بقایای سموم را دارند و انسان را در معرض مسمومیت قرار میدهند، بلکه ورود سم از طریق گیاه به بدن حیوانات اهلی که گوشت یا شیر آنها مورد استفاده انسان قرار میگیرد نیز اتفاق میافتد؛ برای مثال، میزان تجمع سموم بسیار نامحلول در آب مانند «کلردان» که در ارگانیسمها باقی میمانند، با گذر زمان در سیستمهای بیولوژیک افزایش پیدا میکند؛ به طوری که اگر جانوری که این سموم در بدنش است، توسط جانور بزرگتری که توانایی حفظ این سم را دارد، خورده شود، مقدار سم در بدن این موجود زنده از مقدار آن در آب محل زندگی بیشتر خواهد شد. این حد برای ماهیها ممکن است صدها تا هزارها برابر بیشتر از مقدار موجود در آب برای همان سم باشد. این تجمع به انباشت زیستی (Bioaccumulation) معروف است.
این مواد در بدن انسان که در انتهای زنجیره غذایی در طبیعت قرار دارد، به سبب تغذیه از هر نوع منابع گیاهی و حیوانی حاوی سموم و مواد شیمیایی، تجمع مییابند؛ به این ترتیب، در معرض مقادیر بالای سم خواهند بود.
چه باید کرد؟
برای مقابله با آثار سوء باقیمانده آفتکشها در غذا و میوه، راهکارهای گوناگونی به کار میروند. در دنیا روزبهروز تکنیکهای مهندسی ژنتیک برای تولید محصولات ترانس ژنیک و ایجاد ارقام مقاوم به بیماریها و آفات که نیاز کمتری به سمپاشی دارند، پیشرفتهتر و استفاده از آن فراگیرتر میشود. پرورش گیاهان به روش ارگانیک (بدون بهکار بردن سم و کود) به عنوان راهی متداول برای تولید محصولات سالم و عاری از موادشیمیایی در دنیای امروز پذیرفته شده است. علاوه بر آن، میتوان برای کنترل آفات از برنامه مدیریت تلفیقی (IPM) نیز سود جست. با اجرای دقیق این برنامه، مصرف سموم به حداقل میرسد.
اقدامات فوق، عمدتاً در حیطه وظایف مسئولان و نیز زارعان است؛ اما ما شهروندان به عنوان مصرفکنندگان محصولات کشاورزی میتوانیم با رعایت نکاتی چند، از خطرات پسماندههای شیمیایی که سلامتمان را تهدید میکنند تا حدی در امان باشیم. هرچند ممکن است این اقدامات در رفع کامل مشکل، مؤثر نباشند، قطعاً به کاهش آن کمک خواهند کرد. در این زمینه راهکارهای زیر به عنوان نمونه، پیشنهاد میشوند:
-
همیشه میوه را در فصل آن بخورید. به یاد داشته باشید که میوههای تازه کمترین مقدار باقیمانده سموم را دارند.
-
شستوشوی صحیح میوه و گرفتن پوست آن هنگام مصرف اهمیت فراوانی دارد. برای شستن میوهها میتوان به طریق زیر عمل کرد:
یک قاشق غذاخوری بیکربنات سدیم را در 20 لیتر آب حل کنید و میوهها را به مدت 15 دقیقه در محلول قرار دهید. با این کار 95% مواد شیمیایی مضر زدوده خواهد شد. میوهها را پس از شستوشو با آب در حجم آبی معادل 4 لیتر به مدت 15 دقیقه غوطهور کنید.
-
هنگام خرید میوه، فریب رنگهای خیرهکننده را نخورید. رنگ میوههایی که به طور طبیعی رسیده باشند، تهرنگی از سبزی دارد. گیلاسهایی به رنگ قرمز تند که چشمان شما را خیره میکنند، با رنگهای شیمیایی افزودنی اسپری شدهاند. این رنگهای مصنوعی فریبنده، مضر هستند.
در نهایت، با وجود همه کاستیهایی که در زمینه کنترل محصولات کشاورزی از نظر میزان بقایای آفتکشها در ایران وجود دارد، باید گفت که خوشبختانه در سالهای اخیر و همگام با سایر کشورها، در کشور ما نیز تلاشهایی برای کاهش مصرف سموم و ممنوعیت مصرف آفتکشهای با درجه سم و دوره کارنس بالا صورت گرفته است.
آبان 99-سال 41-شماره 491-ص 11