مصرف کودهای‌کم‌مصرف، تاثیرات بسیاری بر کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی دارد؛ به‌طوری‌که در کشورهای دارای کشاورزی پیشرفته، کودهای کم‌مصرف بین 2 تا 4درصد کل کودهای‌مصرفی را شامل می‌شوند؛ اما در کشور ما، سهم کودهای حاوی عناصرکممصرف، نسبت به کل کودهای مصرفی، از 2/0 درصد کمتر است.
کمبود عناصر ریزمغذی در مزارع و باغ‌های‌ایران به دلیل شرایط آهکی و سدیمی بودن بیشتر خاک‌ها، پایین بودن درصد مواد آلی، وجود یون‌های‌کربنات و بی‌کربنات در آب‌های آبیاری و همچنین مصرف بالای کودهای‌فسفاته، عمومیت دارد.
استفاده از کودهای کم‌مصرف (به ویژه انواع ترکیبات حاوی آهن، روی، منگنز و بور در مزارع و باغ‌ها)، گام مهمی برای بهبود تغذیه‌گیاهی و حاصل‌خیزی اراضی کشور محسوب می‌شود. این اقلام در چند دهه گذشته از خارج کشور تأمین می‌شد؛ اما خوشبختانه با کوشش‌های چندین ساله محققان و تولیدکنندگان ایرانی، تولید و عرضه انواع کودهای‌کم‌مصرف در کشور امکان‌پذیر شده است و تدوین و اجرای برنامه‌های‌حمایتی و سیاست‌گذاری مناسب در این باره ضرورت دارد. در این گزارش به تحلیل این موارد می‌پردازیم.
معمولاً از میان 20 عنصرغذایی موردنیاز گیاهان زراعی و باغی، سه عنصر نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) به‌عنوان عمده‌ترین کودهای پر مصرف به میزان بیش از یکصد کیلوگرم در هکتار استفاده می‌شوند و سایر عناصر غذایی که تعدادی از آنها را به اصطلاح، کودهای‌میان‌مصرف یا عناصر ثانویه (شامل منیزیم، گوگرد و کلسیم) و همچنین کودهای‌کم‌مصرف (شامل آهن، روی، مس، بور و مولیبدن) می‌نامیم، استفاده‌می‌گردد. معمولاً هر کدام از این دو نوع کود کمتر از 10 کیلوگرم در هکتار استفاده می‌شوند، شایان ذکر است که طبقه‌بندی فوق‌الذکر به دلیل اهمیت انواع کودها در رشد و تغذیه گیاهان نبوده و صرفاً مبتنی بر مقادیر کاربرد آنها در کشاورزی است.
عمده‌ترین انواع کودهای‌کم‌مصرف مورد نیاز مزارع و باغ‌های ایران عبارتند از: آهن (Fe)، روی (Zn)، منگنز (Mn)، بور (B)، مولیبدن (Mo) و مس (Cu).
بروز کمبود عناصرغذایی‌کم‌مصرف در بعضی درختان‌میوه و محصولات‌زراعی به مقدار نیاز گیاه به رطوبت، درجه‌حرارت‌محیط و مدیریت‌آبیاری بستگی‌دارد، اما به نظرمی‌رسد که ترکیبات آهن و روی، هم اکنون بیشترین عناصر مورد نیاز را در کشاورزی ایران شامل می‌شوند. در جدول 1 حساسیت برخی گیاهان به کمبود کم‌مصرف‌ها، نشان داده شده است.
جدول 1ـ میزان حساسیت بعضی از گیاهان به کمبود عناصر غذایی کم‌مصرف
| محصول | آهن
(Fe) |
روی
(Zn) |
منگنز
(Mn) |
بور
(B) |
مس
(Cu) |
مولبیدن
(Mo) |
| غلات | × | ×× | ×× | ـ | ـ | ×× |
| دانه‌های روغنی | ×× | × | × | ×× | ـ | × |
| درختان میوه | ×× | ×× | ×× | ×× | × | ـ |
| حبوبات | ×× | ×× | ×× | ـ | ـ | ـ |
| یونجه | ـ | ـ | ـ | × | × | ×× |
| چغندرقند | × | ×× | ×× | ×× | ـ | × |
| سبزی‌ها | ـ | × | × | × | × | ـ |
| سیب‌زمینی و پیاز | × | × | ×× | ـ | ×× | × |
| گل‌های زینتی | ×× | ـ | ـ | ×× | ـ | ـ |
× و ×× به ترتیب حساسیت کم و زیاد را نشان می‌دهند. منبع: محمدی، 1385.
1ـ مزایای استفاده از کودهای‌کم‌مصرف
در صورت مصرف متناسب کودهای حاوی نیتروژن، فسفر و پتاسیم، همراه با انواع کودهای حاوی عناصرکودهای‌کم‌مصرف براساس آزمون خاک ، فواید زیر حاصل‌می‌شود:
الف ـ عملکرد محصولات‌کشاورزی افزایش‌می‌یابد (افزایش‌کمی در واحد‌سطح).
ب ـ بهبودکیفیت محصولات با افزایش درصد پروتئین و تنوع اسیدهای آمینه ضروری و افزایش میزان ویتامین‌ها و غلظت عناصرکممصرف در محصولات‌کشاورزی و دامی که سبب ارتقای امنیت‌غذایی در جامعه می‌شود.
ج ـ مصرف‌کودها براساس آزمون‌خاک با افزایش فعالیت‌های‌زیستی و شیمیایی خاک، حاصل‌خیزی‌اراضی‌کشاورزی را بیشتر می‌کند و در راستای دستیابی به کشاورزی پایدار و تولید باثبات محصولات کشاورزی، گام مثبتی برداشته‌می‌شود.
د ـ در مصرف نهاده‌های‌کشاورزی با افزایش بازده‌مصرف‌آب صرفه‌جویی‌می‌شود.
هـ ـ مقاومت‌گیاهان نسبت به آفات‌نباتی و بیماری‌های‌گیاهی افزایش‌می‌یابد.
و ـ کارایی‌مصرف‌کودها که به تبع آن، آثارنامناسب بهره‌گیری از کودهای پرمصرف و کودهای‌کم‌مصرف در زیست‌بوم‌های کشاورزی کاهش‌می‌یابد.
زـ سرعت جذب مواد موثر در رشد توسط گیاه و کارایی مصرف نور افزایش‌می‌یابند.
ح ـ جذب عناصر غذایی مفید بهبودیافته و سمیت‌های برخی عناصر دیگر کاهش‌می‌یابد.
2ـ اهمیت استفاده از کودهای‌کم‌مصرف در کشاورزی ایران
بیشتر خاک‌های قابل‌کشت دایر و بایر ایران، آهکی هستند. بخش عمده اراضی‌کشورمان در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده‌است. جذب عناصر کم‌مصرف به وسیله نباتات در چنین‌شرایطی با دشواری‌هایی انجام‌می‌شود؛ به‌علاوه، تداوم در بهره‌برداری از این خاک‌ها و رعایت نکردن اصول آزمون‌خاک، عملکرد‌بالای‌محصول و غلظت عناصرغذایی را در محصولات‌برداشت‌شده به‌تدریج کاهش‌می‌دهد.
با مصرف کودهای حاوی عناصرکممصرف به صورت خاکی برای زراعت‌ها (یا چالکود برای درختان) و نیز به صورت محلول‌پاشی در انواع نباتات، علاوه بر افزایش عملکرد محصول، غلظت این عناصرمهم و حیاتی نیز در موادغذایی افزایش‌می‌یابد.
تحقیقات مربوط به تغذیه عناصرکممصرف در مناطق مختلف کشور از سال 1340 آغاز شد که عمدتاً روی درختان‌مثمر وغیرمثمر و برخی زراعت‌های‌مهم انجام‌گرفته‌است. براین‌اساس، از جمله عوارض کمبود عناصرکممصرف در گیاهان عبارتنداز:
1ـ زردبرگی ناشی از کلروز، که علت اصلی آن کمبود آهن است. این عارضه تقریباً در تمام درختان و بیشتر زراعت‌های‌مختلف مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور دیده می‌شود (سمر، 1377).
2ـ کاهش شدید تولیدات‌کشاورزی و به ویژه غلات از جمله گندم، برنج و ذرت که بر اثر کمبود عنصر روی (Zn) در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور دیده‌می‌شود (ملکوتی، 1383).
3ـ اثر سودمند کاربرد منگنز (Mn) بر انواع غلات، حبوبات و دانه‌های روغنی در اراضی آهکی کشور، مورد مطالعه قرار‌گرفته و در نتیجه، افزایش محصول محقق‌می‌شود، اما به علت تبدیل منگنز مصرفی به فرم‌های غیرقابل جذب گیاه، بازیافت آن اندک است (ضیائیان و ملکوتی، 1377).
4ـ کمبود بور (B) در اراضی شنی و خاک‌های‌آهکی‌کشور و به ویژه در زراعت‌های یونجه، چغندرقند و دانه‌های‌روغنی، دیده‌می‌شود (ملکوتی و متشرع‌زاده، 1378).
5 ـ کمبود مولبیدن (Mo) بیشتر در اراضی اسیدی و به ویژه در گندمیان مرتعی، بقولات، انواع کلم و سبزی‌ها قابل مشاهده‌است که چنین‌شرایطی در کشور ما تقریباً حاکم‌نیست (ملکوتی و نفیسی، 1373).
6 ـ استفاده از کود مس در اراضی مواجه با کمبود این عنصر که بر افزایش عملکرد دانه در زراعت گندم تأثیر‌مثبت‌دارد (ضیائیان، 1378). همچنین در زراعت ذرت نیز تاثیرات مشابهی وجود دارد (امامی و بهبهانی‌زاده، 1368).
معمولاً از میان 20 عنصر غذایی موردنیاز گیاهان زراعی و باغی، سه عنصر نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) به‌عنوان عمده‌ترین کودهای پرمصرف به میزان بیش از یکصد کیلوگرم در هکتار استفاده‌می‌شوند.
3ـ پراکنش خاک‌های مبتلاء به کمبود کودهای‌کم‌مصرف در ایران
براساس مطالعات انجام‌شده به وسیله موسسه تحقیقات خاک‌و‌آب‌کشور، پراکندگی خاک‌های مبتلاء به کمبود کودهای‌کم‌مصرف عبارتنداز:
الف ـ پراکنش خاک‌های دارای کمبود آهن
اگرچه کمبود آهن در خاک‌های غیرآهکی و سبک (شنی) نیز دیده‌می‌شود، اما در خاک‌های آهکی مناطق خشک با تهویه کافی، این کمبود شیوع بیشتری دارد و در ایران، شواهد موجود حاکی از بروز کمبود آهن در گیاهان و به ویژه در درختان‌میوه بیشتر استان‌های کشور است. براساس مطالعات انجام شده، خاک‌های استان‌های تهران، قزوین، خوزستان، خراسان جنوبی، فارس، اصفهان و آذربایجان شرقی بیش از سایر مناطق، دچار کمبود آهن هستند؛ به طوری که حدود 37 درصد اراضی مورد مطالعه، کمبود آهن دارند.
ب ـ پراکنش خاک‌های دارای کمبود روی
کمبود عنصر روی، بیشتر در انواع درختان‌میوه و زراعت‌های عمده از جمله گندم دیده می‌شود و مقدار روی قابل استفاده در حدود 40 درصد خاک‌های مورد مطالعه، از حد بحرانی این عنصر، پایین‌تر است.
ج ـ پراکنش خاک‌های دارای کمبود بور
مقدار بور در 27 درصد خاک‌های مورد مطالعه از مزارع گندم واقع در استان‌های مختلف کشور، دچار کمبود است.
د ـ پراکنش خاک‌های دارای کمبود منگنز
خاک‌های آهکی با حاصل‌خیزی اندک، بیشترین گستردگی را از نظر کمبود منگنز دارند و برخی مزارع زیرکشت‌گندم کشور با کمبود شدیدی روبه‌رو هستند و در مجموع، 25 درصد اراضی مورد مطالعه، مقدار منگنز کمتر از حد بحرانی را در خاک داشتند.
هـ ـ پراکنش خاک‌های دارای کمبود مس
کمبود مس در خاک‌های مزارع زیرکشت‌گندم در استان‌های فارس و کرمانشاه، از سایر استان‌ها بیشتر است و در مجموع، 24 درصد خاک‌های مورد مطالعه در استان‌های مختلف دارای کمبود هستند.
4 ـ الگوی استفاده از کودهای‌کم‌مصرف در کشاورزی
با متعادل‌سازی مصرف، نقش عناصر کم‌مصرف در تغذیه گیاهی و افزایش محصول بارزتر می‌شود؛ به طوری که امروزه یکی از سیاست‌های حمایتی کشورهای پیشرفته در بخش کشاورزی، برنامه‌ریزی منطقه‌ای برای چگونگی تهیه و عرضه کودهای کامل و متناسب با شرایط اقلیمی متنوع در جهت استفاده برای انواع گیاهان زراعی و باغی به‌صورت یارانه‌ای یا آزاد است. در جدول 2، درصد استفاده از عناصر کم‌مصرف نسبت به کل کودهای‌مصرفی ایالات‌متحده نشان‌داده‌شده‌است.
جدول 2ـ درصد مصرف عناصر کم‌مصرف از کل کودهای مصرفی ایالات متحده
| سال
عنصر غذایی |
1964 | 1984 | 1994 |
| منگنز (Mn) | 63/0 | 88/0 | 90/0 |
| روی (Zn) | 39/0 | 55/0 | 82/0 |
| آهن (Fe) | 46/0 | 64/0 | 68/0 |
| مس (Cu) | 36/0 | 50/0 | 65/0 |
| بور (B) | 09/0 | 13/0 | 15/0 |
| مولیبدن (Mo) | 001/0 | 004/0 | 003/0 |
| جمع | 00/2 | 80/2 | 20/3 |
منبع: ملکوتی، 1379.
مصرف کودها براساس آزمون خاک با افزایش فعالیت‌های‌زیستی و شیمیایی خاک، حاصل‌خیزی اراضی‌کشاورزی را بیشتر‌می‌کند و در راستای دستیابی به کشاورزی پایدار و تولید باثبات محصولات کشاورزی، گام مثبتی برداشته‌می‌شود.
استفاده از کودهای‌کم‌مصرف (به ویژه انواع ترکیبات حاوی آهن، روی، منگنز و بور در مزارع و باغ‌ها)، گام مهمی برای بهبود تغذیه‌گیاهی و حاصل‌خیزی اراضی‌کشور محسوب‌می‌شود.
هم اکنون میزان استفاده از کودهای کم‌مصرف، نسبت به کل کودهای مصرفی سایر کشورهای‌غربی، بین 4 ـ 2 درصد و این نسبت در کشور ما، بسیار کم و حدود 2 گرم در هر تن از مجموع کودهای‌مصرفی است؛ به عبارت دیگر، در شرایط کشاورزی متفاوت، مصرف سالانه کودهای شیمیایی در ایران، طی سنوات گذشته بین 5/4 ـ 5/2 میلیون‌تن بوده‌است که باید با بسترسازی‌مناسب و برنامه‌ریزی‌صحیح، میزان مصرف عناصر کودهای کم‌مصرف را به حداقل 100 هزارتن در سال افزایش‌داد (براساس اعلام شرکت خدمات حمایتی‌کشاورزی در سال 1385، میزان نیاز کودهای‌کم‌مصرف عبارت است از: سولفات‌روی 50 هزارتن، سولفات‌آهن 25 هزارتن و سولفات‌منگنز 15 هزارتن).
فروردین و اردیبهشت 99-سال41-شماره 484 و 485-ص24
